La leyenda de la Costa de la MuerteNaufragios y faros como desencadenantes para la activación de un patrimonio marítimo

  1. Sánchez García, Jesús Ángel
Revista:
Semata: Ciencias sociais e humanidades

ISSN: 1137-9669 2255-5978

Ano de publicación: 2013

Título do exemplar: El mar: una mirada transversal desde las ciencias sociales y las humanidades

Número: 25

Páxinas: 59-92

Tipo: Artigo

Outras publicacións en: Semata: Ciencias sociais e humanidades

Resumo

This essay seeks to examine the origin of the legendary regard toward the Galician coastline sector known as Coast of Death or Costa de la Muerte (A Coruña, Spain). This ironbound and rocky coast extended between Sisargas Islands to the Ria of Muros was the scene for a large number of shipwrecks, which took place during the 19th century. Taking an interdisciplinary approach, through a combination of the historical analysis with press and literary sources, a detailed reading of the significance of this legend is provided. This rational reconstruction is mainly based on writings by Richard Ford, George Borrow, Jules Michelet, Rosalía de Castro, Emilia Pardo Bazán, Fernando Gallego de Chaves and José Mas. Consequently, the contribution is focused on the origin and fortune of this special maritime heritage, today also converted in a tourist attraction.

Referencias bibliográficas

  • “Guía para ingleses dun país descoñecido. O libro dos viaxeiros por España de Richard Ford”, Cadernos A Nosa Terra. Galiza na ollada dos viaxeiros, nº 12, maio 1992, p. 19.
  • “Las playas de las costas vascas”, Euskal Erria. Revista decenal baskongada del Uruguay, nº 539, 15/02/1928, p. 39.
  • “Naufragio del Cardenal Cisneros”, Vida Marítima, 10/11/1905, p. 12
  • 15º Congreso de Geógrafos Españoles, Santiago de Compostela, 1997, pp. 125-136
  • A Handbook for Travellers in Spain, and Readers at Home. Describing the Country and Cities, the Natives and their Manners; the Antiquities, Religion, Legends, Fine Arts, Literature, Sports and Gastronomy: with notices on Spanish History, London, 1845, p. 679.
  • A. Anca Alamillo, El crucero acorazado «Cardenal Cisneros», Madrid, 2004.
  • A. B. Meakin, Galicia. The switzerland of Spain, London, 1909, pp. 17-18 y 154.
  • A. Balboa Salgado, Gallaecia nas fontes clásicas, Santiago de Compostela, 1996, pp. 20-50 y 77-81.
  • A. Cabantous, Les côtes barbares. Pilleurs d´épaves et sociétés littorales en France, 1680- 1830, Fayard, Paris, 1993
  • A. de las Casas, “Mr. Borrow por Finisterre”, en Memoria. Instituto Nacional de Enseñanza Media de Noya, Noya, 1935, pp. 33-61.
  • A. F. G. Bell, Spanish Galicia, London, 1922, p. 96 (edición en gallego en Galicia vista por un inglés, Vigo, 1994, pp. 102-103).
  • A. Linage Conde, “La Costa de la Muerte en la novela olvidada de un sevillano”, Museo de Pontevedra, t. XLV, 1991, pp. 743-753
  • A. Pérez Martín, “La obra legislativa alfonsina y puesto que en ella ocupan las Siete Partidas”, Glossae, nº 3, 1992, pp. 9-63.
  • A. Villar Ponte, “La costa de la muerte: novela de José Mas”, Centro Gallego: órgano de la Colectividad Gallega en el Uruguay, Vol. 8, nº 145 (1929), pp. 20-21;
  • A.-D. von den Brincken, “Fines Terrae. Die Enden der Erde und der vierte Kontinent auf mittelalterlichen Weltkarten”, Monumenta Germaniae Historica, band 36, 1992, esp. 10-42.
  • A. M. Carballeira Debasa, Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales, Santiago de Compostela, 2007, p. 83. B. C. M. Romero Masiá, X.M. Pose Mesura, Galicia nos textos clásicos, Sada-A Coruña, 1988, pp. 24-61 D. Avieno, Ora marítima, en Testimonia Hispaniae Antiqua I (J. Mangas y D. Plácido, eds.), Madrid, 2000, pp. 59 y 109.
  • B. S. de Molina, Descripción del Reyno de Galicia…, Mondoñedo, 1550, fol. 23.
  • C. Azcoytia Luque, M. Fernández-Couto Tella, “Paseando pola historia de Galicia de banquete en banquete”, Adra, nº 4, 2009, pp. 63-79.
  • C. Dubler, “Los caminos a Compostela en la obra de Idrisi”, Al-Andalus, nº 14, 1949, pp. 59-122
  • C. Pearce, Cornish Wrecking, 1700-1860. Reality and Popular Myth, Suffolk, 2010.
  • Conde de Santibáñez del Río, “La Costa de la Muerte (impresiones de viaje)”, El Orzán, 07/09/1920, p. 1
  • D. Cabanelas, “Finisterre en el Rawd mi’tar de Himyari”, Al-Andalus, nº 16, 1951, pp. 218-220.
  • D. Pereira, “Patrimonio marítimo galego: un diagnóstico actual”, Adra, nº 3, 2008, pp. 25-44.
  • D. Pereira, O Patrimonio Marítimo de Galicia, S.L., 2000, pp. 82-83
  • E. Carré Aldao, “La Coruña. Descripción de las costas”, en Geografía General del Reino de Galicia, 1928, t. IV, p. 7.
  • E. Ferreira Priegue, Galicia en el comercio marítimo medieval, La Coruña, 1988, p. 488.
  • E. Insua Olveira, V.M. Castiñeira Castro, “La prolongación del Camino de Santiago hacia el Finisterre: una realidad histórica recuperada”, en Actas V Congreso Internacional de Asociacións Xacobeas, Cee, 2001, pp. 543-559
  • E. Pardo Bazán, “La vida contemporánea. Cuento de Navidad”, en La Ilustración Artística, nº 782, 21/12/1896, p. 85
  • E. Pardo Bazán, “La vida contemporánea”, LIA, nº 1156, 22/02/1904, p. 138.
  • E. Pardo Bazán, “La vida contemporánea”, LIA, nº 1247, 20/11/1905, p. 746.
  • E. Pondal, Rumores de los pinos. Poesías, Santiago, 1877, pp. 25-26. 62
  • E. Rodríguez González, Diccionario enciclopédico gallego-castellano, Vigo, 1958, t. I, p. 656
  • E. Saavedra, La geografía de España del Edrisi, Madrid, 1881, p. 74; y J. García Mercadal, Viajes de extranjeros por España y Portugal, Madrid, 1959, t. I, p. 206.
  • E. Santos Gayoso, Historia de la prensa gallega, 1800-1986, Sada-A Coruña, 1990, p. 227
  • F. Alonso Romero, “Historias de naufragios en tres finisterres europeos: Land’s End (Inglaterra), Dingle (Irlanda) y Finisterre (España)”, en Cátedra Jorge Juan. Ciclo de Conferencias. Ferrol, Curso 1999-2000, Betanzos, 2001, pp. 67-114.
  • F. Alonso Romero, Historia, leyendas y creencias de Finisterre, Betanzos, 2005.
  • F. Carantoña Dubert, La estancia de Jovellanos en Muros de Galicia, Gijón, 1997
  • F. de Ramón y Ballesteros, Fantasías y realidades de la Costa de la Muerte, Santiago, 1976, p. 70
  • F. de Ramón y Ballesteros, Fantasías y realidades de la Costa de la Muerte, La Coruña, 1968, pp. 63-70
  • F. Patricio Cortizo, Historia da costa galega e os seus naufraxios (séculos I ó XIX), Santiago, 2000, p. 270 - 271.
  • F.R. de Chateaubriand, Mémoires d’Outre Tombe, Tome I, Livre I, Paris, 1904, p. 17; y
  • Francisco Guicciardini y de Andrés Navajero (ed. de Antonio María Fabié), Madrid, 1879, p. 104
  • François-Nicolas Baudot Dubuisson-Aubenay, Itinéraire de Bretagne en 1636 (reed. Nantes, 1898), t. I, p. 112.
  • G. A. Garrido, Aventureiros e curiosos. Relatos de viaxeiros estranxeiros por Galicia, séculos XV-XX, Vigo, 1994, p. 41.
  • G. Borrow, The Biblie in Spain, or the Journeys, Adventures, and Imprisonments of an Englishman, in an attempt to circulate the Scriptures in the Peninsula, London, 1843 [ed. 1923], pp. 209-211
  • G. Méndez Martínez, Cartografía de Galicia (ss. XVI ó XIX). Colección Puertas-Mosquera, Universidade de Santiago de Compostela, 2000.
  • G.L., “Los gallegos de Finisterre”, Semanario Pintoresco Español, año 1840, nº 7, 16 de febrero, pp. 49-52
  • H.C. Andersen, Et Besog i Portugal 1866, Kjøbenhavn, 1868, pp. 168-169 Acceso internet: http://www. andersen.sdu.dk/vaerk/register/info_e.html?vid=721 [Consulta: 22/12/2012].
  • J. A. Sánchez García, “Venciendo las olas. Arquitectura y técnica en la construcción del segundo faro de cabo Vilán (1884-1896), en Actas del Quinto Congreso Nacional de Historia de la Construcción, Burgos, 2007, vol, II, pp. 823-834.
  • J. A. Sánchez García, Faros de Galicia. Historia y construcción de las señales luminosas en un finisterre atlántico, A Coruña, 2004, pp. 46-47 y 268.
  • J. Abellán Pérez, El Cádiz islámico a través de sus textos, Cádiz, 2006, p. 57.
  • J. Arce, Los finisterres atlánticos en la Antigüedad. Época prerromana y romana (C. Fernández Ochoa, Coord.), Gijón, 1996, pp. 71-74.
  • J. Baña Heim, Costa de la Muerte. Historia y anecdotario de sus naufragios (La Coruña, 1980)
  • J. Cambry, Voyage dans le Finistère ou État de ce département en 1794 et 1795, Paris, 1797-1798, t. II, pp. 261-262.
  • J. Campos Calvo-Sotelo, Náufragos de antaño. Los grandes naufragios en la Costa de la Muerte en el siglo XIX, Barcelona, 2002, pp. 67-107
  • J. Cornide, Descripción circunstanciada de la costa de Galicia, y raya por donde confina con el inmediato reino de Portugal hecha en el año de 1764 (X.L. Axeitos, ed.) Sada-A Coruña, 1991, f. 53, p. 89.
  • J. G. Dill, Myth, Fact, And Navigators’ Secrets: Incredible Tales of the Sea And Sailors, Guilford, 2006.
  • J. Gautier-Dalché, Historia urbana de León y Castilla en la Edad Media (s. IX-XIII), Madrid, 1979, p. 88;
  • J. Hernando Requejo, “Los Ingenieros de Caminos, los faros y los puertos”, Revista de Obras Públicas, nº 3206, septiembre de 1982, pp. 591 a 594
  • J. M. B. López Vázquez, “O mar na arte galega”, A mares. O espello do mar na arte galega dos séculos XIX e XX, Vigo, 2003, pp. 17-29.
  • J. M. González Herrán, “Emilia Pardo Bazán y el mar”, La Tribuna, nº 4, 2006, pp. 133-152.
  • J. Martínez Mera, V. Castiñeira Castro, A Costa da Morte. Apuntes para su historia, Cee, 2001, pp. 26-27
  • J. Mas, La Costa de la Muerte, capítulo X, pp. 61-63.
  • J. Michelet, Tableau de la France: géographie physique, politique et morale, Paris, 1833, t. I, pp. 8-9.
  • J. Naveiro López, “La navegación y el tráfico marítimo en la Galicia romana”, en Galicia Mare Nostrum: a importancia do mar en Galicia, VIII Semana Galega de Historia, Santiago de Compostela, 2001, pp. 47-62.
  • K. Herbers, R. Plötz, Caminaron a Santiago. Relatos de peregrinaciones al fin del mundo, Santiago, 1998
  • L. Ariosto, Orlando Furioso, Venezia, 1532 [Ed. Garzanti, Milano, 1992], Canto XIII, Est. XV-XVI.
  • L. Barreiro, Esbozos y siluetas de un viaje por Galicia, La Coruña, 1890, p. 152.
  • M. A. Morse, How the Celts came to Britain. Druids, Ancient Skulls and the Birth of Archaeology, Stroud, 2005, pp. 19-33 y 58-66.
  • M. A. Sánchez Terry, Faros españoles del Océano, Madrid, 1987, pp. 194-221; y X.M. Lema Suárez y M. Vilar Álvarez, Os faros da Costa da Morte (Galicia), Santiago de Compostela, 2001.
  • M. A. Sánchez Terry, Los faros españoles: historia y evolución, MOPT, Madrid, 1991, pp. 131-143.
  • M. Almagro Gorbea, “Irlanda y el Noroeste de Hispania como Fines Terrae atlánticos”, op. cit., pp. 27-33.
  • M. Álvarez-Valdés y Valdés, Jovellanos: vida y pensamiento, Oviedo, 2012, pp. 527-528
  • M. C. Fernández Díaz, “El folklore gallego del agua en La Hija del Mar de Rosalía de Castro”, en Congreso Internacional de Estudios sobre Rosalía de Castro e o seu Tempo, Santiago de Compostela, 1986, pp. 205-210.
  • M. Martínez Hernández, “Islas míticas” en Realidad y mito (F. Diez de Velasco, A. Tejera y M. Martínez, eds.), Madrid, 1997, pp. 19-43.
  • M. San Claudio Santa Cruz, Tesouros asolagados. Historia dos naufraxios no mar de Galicia, Santiago de Compostela, 1997, p. 24
  • P. Castro, “En la costa gallega. Naufragio del Yeoman”, El Imparcial, 13/02/1904, p. 1.
  • P. Cornec, Pilleurs du Cap! Le pillage d’épaves dans les paroisses du Cap-Sizun au 18e siècle, Audierne, 2001.
  • P. Martínez Lema, A toponimia das comarcas de Bergantiños, Fisterra, Soneira e Xallas na documentación do Tombo de Toxos Outos (séculos XII-XIV), Santiago de Compostela, 2010, pp. 189-190
  • R. Bodei, Paisajes sublimes. El hombre ante la naturaleza salvaje, Madrid, 2011, pp. 19-35.
  • R. de la Mar, Los Naufragios del “Cardenal Cisneros”, “España” y “Blas de Lezo”: explicados técnica y claramente, Bilbao, 1932;
  • R. Gast, Des Phares et des hommes, Paris, 1985, pp. 134-137
  • R. Lema, Costa da Morte. Un país de sueños y naufragios, Malpica, 2011, p. 213
  • Ramón Morral Soldevila, El Salvamento Marítimo (especial referencia al Convenio de 1989), Barcelona, 1997, pp. 67-78.
  • René-Auguste de Chateaubriand, comte de Combourg, (1718-1786): d’après des documents inédits sur la vie maritime, féodale et familiale an Bretagne au XVIIIe siècle, Paris, 1949, pp. 18-21
  • Romero Masiá, Pose Mesura, op. cit., pp. 90 y 73.
  • The Black Book of the Admiralty (Sir Travers Twiss ed.), London, 1873, vol. II, p. 465.
  • U. Sommer, “Methods use to investigate the use of the past in the formation of regional identities”, in Heritage Studies, Methods and Approaches (M.L. Stig Sorensen and J. Carman, eds.), London&New York, 2009, pp. 103-120.
  • X. M. Rei Lema, Namorados da Costa da Morte. Antoloxía de textos literarios sobre a Costa da Morte, Cee, 2001, pp. 21-22.