Gaiferos de Mormaltán y el duque Guillermo X de Aquitaniaentre Jofre de Monmouth y Manuel Murguía

  1. Anguita Jaén, José María
Journal:
Cuadernos de estudios gallegos

ISSN: 0210-847X

Year of publication: 2021

Tome: 68

Issue: 134

Pages: 91-123

Type: Article

DOI: 10.3989/CEG.2021.134.03 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openOpen access editor

More publications in: Cuadernos de estudios gallegos

Abstract

Don Gaiferos de Mormaltán has been the most popular piece in the Galician ballad repertoire since its discovery by Manuel Murguía, despite having been dismissed as a spurious artefact by specialists in literature of oral tradition. Although this dismissal may be well founded, this essay will show that the pilgrimage and death of William X of Aquitaine in Compostela in 1137 are likely to have inspired a body of literary material related to Don Gaiferos. Moreover, this article will link the Galician Gaiferos with the Gaiferos of the old Castilian ballads, who appears to be so different, based on the proven fact that both include biographical features of the historical dukes of Aquitaine in the 11th and 12th centuries. Finally, the paper will show how William X, the last duke of Aquitaine, might have been known by the nickname Gaiferos, stemming from the malicious reference that Geoffrey of Monmouth makes of him through the figure of Goffarius Pictus (Historia regum Britanniae 1, 18-20). The essay will conclude that a body of ancient literary material reached Murguía, we do not know how or in what condition, and served as a basis for his Don Gaiferos de Mormaltán. Therefore, this would be a factitious version made up of traditional elements, and not a simple forgery.

Bibliographic References

  • Alfonso X, General Estoria, ed. Pedro Sánchez Prieto-Borja, et al., Madrid, Fundación José Antonio de Castro, 2009, 10 vols.
  • Anguita Jaén, José M.ª, “Bascli et Nauarri: los vascos del s. XII según el Liber Sancti Iacobi”, Veleia, 16 (1999), págs. 303-327.
  • Anguita Jaén, José M.ª, “Peregrinatio: la conformación de un concepto, la transformación de una realidad”, en Santiago López Martínez-Morás, Marina Meléndez Cabo, Gerardo Pérez Barcala (coords.), Identidad europea e intercambios culturales en el Camino de Santiago (siglos X-XV), Santiago de Compostela, Universidad de Santiago de Compostela, 2013, págs. 151-168.
  • Anguita Jaén, José M.ª, “Iulius Caesar ut traditur: el primer relato sobre el origen de los vascos (Liber sancti Iacobi 5,7)”, Anuario de Estudios Medievales, 50 (2021), en prensa.
  • Arnaldus Bonaevallensis, Vita I Bernardi, ed. Jean Mabillon, en Patrologia Latina, vol. 185, Paris, Jean-Paul Migne, 1860, cols. 267-302.
  • Beckmann, Gustav Adolf, Gualter del Hum-Gaiferos-Waltharius, Göttingen, De Gruyter, 2010.
  • Blaise, Albert, Lexicon Latinitatis Medii Aeuii, Turnhout, Brepols, 1975.
  • Boutulle, Frédéric, “Richard Coeur de Lion à Bayonne et dans le Labourd”, Annales du Midi, 123/275 (2011), págs. 325-351.
  • Cancionero de romances. Anvers 1550, ed. Antonio Rodríguez Moñino, Madrid, Castalia, 1967 (Romanceros de los siglos de oro, 1).
  • Cappelli, Augusto, Cronologia, cronografia e calendario perpetuo: dal principio dell’Era Cristiana ai nostri giorni. Tavole cronologico-sincrone e quadri sinottici per verificare le date storiche, quinta edizione aggiornata, Milano, Ulrico Hoepli, 1983.
  • Catalán, Diego, et al., Catálogo General del Romancero, Madrid, Seminario Menéndez-Pidal, 1983, 3 vols.
  • Cercamón, Poesies, ed. Alfred Jeanroy, Les poesies de Cercamon, Paris, Honoré Champion, 1922 (Classiques français du Moyen Age, 27).
  • Chanson de Roland, ed. Marjorie Moffat, The Châteauroux Version of the Chanson de Roland: a fully annotated critical text, Berlin-Boston, De Gruyter, 2014 (Beihefte zur Zeitschrift für romanische Philologie, 384).
  • Chronica Adefonsi Imperatoris, ed. Antonio Maya Sánchez, Chronica hispana saeculi XII. Pars I, Turnhout, Brepols, 1990 (Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis, 71), págs. 109-248.
  • Chronica comitum Pictauiae, ed. Leopold Delisle [Ex fragmentis chronicorum comitum Pictaviae, ducum Aquitaniae, auctore ut uidetur, monacho S. Maxentii], Paris, Victor Palmé, 1887 (Rerum Gallicarum et Francicarum Scriptores. Nouvelle edition, 12).
  • Chronica Mauriniacensis, ed. Léon Mirot, La Chronique de Morigny (1095-1152), Paris, Libraire de Alphonse Picard et fils, 1909.
  • Chronica sancti Maxentii, ed. Leopold Delisle [Ex chronico sancti Maxentii quod uulgo Malleacense dicitur], Paris, Victor Palmé, 1887 (Rerum Gallicarum et Francicarum Scriptores. Nouvelle edition, 12), págs. 400-408.
  • Chroniques de Saint-Denis, ed. Pauline Paris, Les grandes chroniques de France selon que elles sont conservées en l’eglise de Saint-Denis, Paris, Techener, 1836-1838, 6 vols.
  • Cuyper, Willem [Guillelmus Cuper], “Sanctus Iacobus Maior” [Iul.VI, dies 25], en Acta Sanctorum Bollandistarum, vol. 6, Amberes, apud Jacobum du Moulin, 1729, cols. 4A-114D.
  • Faral, Edmond, La légende arthurienne. Études et documents, Paris, Champion, 1993, 3 vols. (Bibliothèque de l’École des Hautes Études, 255, 256, 257).
  • Fernández Ordóñez, Inés, “El tema épico-legendario de Carlos-Mainete y la transformación de la historiografía medieval hispánica entre los siglos XIII y XIV”, en Jean-Philippe Genet (coord.), L’histoire et les nouveaux publics dans l’Europe médiévale (XIIIe-XIVe siècles). Actes du colloque International organisé par la Fondation Européene de la Science á la Casa Velasquez, Madrid, 23-24 avril 1993, Paris, Publications de la Sorbonne, 1997, págs. 89-112.
  • Forneiro, José Luis, El Romancero tradicional de Galicia, una poesía entre dos lenguas, Oiartzun, Sendoa, 2000.
  • Forneiro, José Luis, “Mais textos para a produçâo de Murguía em lingua galega”, en Congreso sobre Manuel Murguía, Santiago de Compostela, Consellería de Cultura, Comunicación social e Turismo, 2001, págs. 169-188.
  • Forneiro, José Luis, “Gaiferos de Mormaltán: Cantiga medieval? Romance tradicional?”, Vieiros [en línea] (06-05-2010), disponible en [Consulta: 11/03/2020].
  • Forneiro, José Luis, “El Romancero tradicional de Galicia. Estado de la cuestión”, Boletín de Literatura Oral, 1 (2017), págs. 105-130.
  • Fredegarius, Chronica, ed. Bruno Krusch, Chronicarum quae dicuntur Fredegarii Scholastici libri IV cum continuationibus, Hannover, Hahn, 1888 (Monumenta Germaniae Historica, Scriptores Rerum Merovingicarum, 2), págs. 1-193.
  • Galfridus Monimutensis, Historia regum Britanniae, ed. Edmond Faral, La légende arthurienne. Études et documents, vol. 3, Paris, Champion, 1993, págs. 71-303.
  • Heintze, Michael, “Beuve de Anton en Espagne. A propos des romances sur Gaiferos”, Quaderni di fillogia romanza della Facoltà dell’Università di Bologna, 14 (2000), págs. 321- 378.
  • Henschen, Godfried [Godefridus Henschenius], “Sanctus Guillelmus Eremita apud Stabulum Rodis in Etruria” [1Feb. II, dies 10], Acta Sanctorum Bollandistarum, vol. 2, Amberes, 1658, cols. 441D-443A.
  • Hugo Pictauinus, Chronicon abbatiae Vizeliacensis, ed. Robert B.C. Huygens, Monumenta Veziliacensia: textes relatifs a l’histoire de l’abbaye de Vézelay, Turnhout, Brepols, 1976 (Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis, 42), págs. 395-607.
  • Jehan Bodel, Chanson des Saisnes, ed. Anette Péry Brasseur, Genève, Droz, 1989 (Textes littéraires français, 369), 2 vols.
  • Lacolonie, Jean-Martin de, Histoire curieuse et remarquable de la ville et province de Bordeaux, Bruxelles, aux dépens de la Compagnie, 1760, 3 vols.
  • Liber sancti Iacobi, ed. Klaus Herbers y Manuel Santos Noia, Liber sancti Iacobi. Codex Calixtinus, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1999.
  • Longueval, Jacques, Histoire de l’Eglise Gallicane, Paris, Montalant-Coignard-Guerin-Rollin, 1734, 8 vols.
  • López Ferreiro, Antonio, Historia de la Santa A.M. Iglesia de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, Seminario Conciliar Central, 1898-1911, 11 vols.
  • López Martínez-Morás, Santiago, Épica y Camino de Santiago. En torno al Pseudo-Turpín, A Coruña, Edicións do Castro, 2002.
  • Mainet, ed. Gaston Paris, “Mainet, fragments d’une chanson de geste du XIIe siècle”, Romania, 4 (1875), págs. 305-337.
  • Mariana, Juan de, Historiae de rebus Hispaniae libri XXX, Moguntia, Impensis Danielis ac Davidis Aubriorum et Clementis Schleichii, 1619, 2 vols.
  • Menéndez Pelayo, Marcelino, Orígenes de la novela, Madrid, Gredos, 2008 (Nueva Biblioteca Románica Hispánica, 5, 6), 2 vols.
  • Menéndez Pidal, Ramón, La España del Cid, Madrid, Espasa-Calpe, 1969, 2 vols.
  • Millán González-Pardo, Isidoro, Don Gaiferos de Mormaltán, X Duque de Aquitania, Santiago de Compostela, Follas Novas, 2009.
  • Millet, Víctor, Waltharius-Gaiferos: über den Ursprung der Walthersage und ihre Beziehung zur Romanze von Gaiferos und zur Ballade von Escriveta, Frankfurt et al., Peter Lang, 1992.
  • Millet, Víctor, “Notas sobre el topónimo Sansueña y su geografía literaria”, Romania, 121, 481-482 (2003), págs. 192-217.
  • Moisan, André, Répertorie des noms propes de personnes et de lieux cités dans les chansons de geste françaises et les ouvres étrangères derivées, t. I, vol. 1, Droz, Généve, 1986.
  • Montaner Frutos, Alberto, “La mora Zaida, entre historia y leyenda (con una reflexión sobre la técnica historiográfica alfonsí)”, en Barry Taylor y Geoffrey West (eds.), Historicist Essays on Hispano-Medieval Narrative. In Memory of Roger M. Walker, London, Maney Publishing 2005, págs. 272-352.
  • Murguía, Manuel, Galicia, Barcelona, Establecimiento tipográfico-editorial de Daniel Cortezo y C.ª, 1888 (España. Sus monumentos y artes, su naturaleza é historia), 2 vols.
  • Neilson, George, Caudatus anglicus. A Medieval Slander, Edinburgh, George P. Johnston, 1896.
  • Nennius, Historia brittonum, ed. Theodor Mommsen, Historia brittonum cum aditamentis Nennii, en Chronica minora: saec. IV, V, VI, VI, Berlin, Weidmann, 1898 (Monumenta Germaniae Historica, Auctores Antiquissimi, 13), págs. 111-222.
  • Ordericus Vitalis, Ecclesiastica historia, ed. André Du Chesne, Orderici Vitalis Ecclesiastica historia, en Patrologia Latina, vol. 188, Paris, Jean-Paul Migne, 1855, cols. 17-979.
  • Otto I Frisingensis, Chronica, ed. Adolf Hofmeister, Otonis episcopi frisingensis Chroncia siue Historia de duabus ciuitatibus, Hannover-Leipzig, Hahn, 1912 (Monumenta Germaniae Historica, Scriptores rerum germanicarum in usum scholarum, 45), págs. 1-457.
  • Pardiac, Jean-Baptiste, Histoire de S. Jacques le Majeur et du pèlerinage a Compostelle, Bordeaux, L. Coderc et Cie, 1863.
  • Richardus Pictauiensis uel Cluniacensis, Chronica cum praefatione ad Petrum Venerabilem (planctus ad Guillelmum X ducem Aquitaniae), ed. Leopold Delisle “Ex chronicone Richardi Pictavensis, monachi cluniacensis” en Rerum Gallicarum et Francicarum Scriptores. Nouvelle edition, vol. 12, Paris, Victor Palmé, 1887, págs. 411-417.
  • Rodericus Ximenez de Rada, Historia de rebus Hispanie siue Historia Gothica ed. Juan Fernández Valverde Opera omnia I, Turnhout, Brepols 1987 (Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis, 72).
  • Rodríguez Fer, Claudio, “O pornógrafo”, en Primeiras Xornadas de Teatro na Radio. 17 a 19 de maio de 1989, Lugo, Radio 5; Caixa Galicia, 1989.
  • Rodríguez-Moñino, Antonio, Diccionario bibliográfico de pliegos sueltos poéticos (siglo XVI), Madrid, Castalia, 1970.
  • Rodríguez-Moñino, Antonio, Manual bibliográfico de cancioneros y romanceros, Madrid, Castalia, 1973-1978.
  • Rodulphus Tortarius, Epistula II ad Bernardum, ed. Marbury B. Ogle y Dorothy M. Schullian, Rodulfi Tortarii Carmina, Roma, American Academy in Rome, 1933, págs. 256-267.
  • Sugerus sancti Dionysii, Vita Ludouici ed. Albert Lecoy de la Marche, en Ouvres complètes de Suger, Paris, chez Mme. Ve. Jules Renard, 1867, págs. 1-149.
  • Valenciano, Ana, Romancero Xeral de Galicia. Os romances tradicionais de Galicia, Santiago de Compostela; Madrid, Centro de Investigaciones Ramón Piñeiro; Fundación Ramón Menéndez Pidal, 1998.
  • Vida de sant Honorat, ed. Peter T. Ricketts y Cyril P. Hershon, Turnhout, Brepols, 2008.
  • Vita sancti Honorati, ed. Bernhard Munke, Halle, Ehrhardt Karras, 1911.
  • Waltharius, ed. Karl Strecker, Weimar, Böhlaus, 1951 (Monumenta Germaniae Historica, Poetae Latini Medii Aevi 6, 1), págs. 1-86.
  • Zurita, Jerónimo, Anales de la Corona de Aragón, Zaragoza, Casa de Pedro Bernuz, 1562, 2 vols.