A propósito de momo e corpo carnavalescode Joan Baveca e a sátira galego-portuguesa ao Cancioneiro Geral

  1. Morán Cabanas, Maria Isabel
Revista:
Cuadernos de estudios gallegos

ISSN: 0210-847X

Año de publicación: 2021

Tomo: 68

Número: 134

Páginas: 125-156

Tipo: Artículo

DOI: 10.3989/CEG.2021.134.04 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openAcceso abierto editor

Otras publicaciones en: Cuadernos de estudios gallegos

Resumen

En una cantiga de Joan Baveca a Pero d´Ambroa –ambos integrados en el “cancioneiro de jograis galegos”– se registra la única ocurrencia de momo en el corpus trovadoresco gallego-portugués. Hasta hoy, tal detalle no ha sido objeto de atención de los investigadores, que se limitaron prácticamente a reiterar la indicación de Rodrigues Lapa sobre su valor en un registro coloquial y en sentido figurado en su edición de Cantigas d’escarnho e de mal dizer (1965). Nuestro objetivo es formular una serie de reflexiones acerca de tal vocablo por varias vías: 1. análisis de hipóteses sobre su origen; 2. revisión de documentación coetánea a las cantigas y de textos literarios posteriores, concretamente los del Cancioneiro Geral que aluden a la representación de momos cortesanos; 3. cotejo de expresiones que vinculan risa y cuerpo bajo el prisma de la carnavalización. Así, ciertas isotopías literarias al servicio del humor, la historia de la (pre)teatralidad y la propuesta de una nueva entrada en el repertorio lexicográfico gallego-portugués son puntos nucleares de nuestro estudio. [gl] Numa cantiga de Joan Baveca a Pero d´Ambroa –ambos integrados no “cancioneiro de jograis galegos”– regista-se a única ocorrência de momo no corpus trovadoresco galego-português. Até hoje, tal pormenor não tem sido objeto de atenção dos investigadores, que se limitaram praticamente a reiterar a indicação de Rodrigues Lapa sobre o seu valor num registo coloquial e em sentido figurado na edição de Cantigas d’escarnho e de mal dizer (1965). O nosso objetivo é refletir acerca de tal vocábulo através de várias vias: 1. análise de hipóteses sobre a sua origem; 2. revisão de documentação coetânea às cantigas e de textos literários posteriores, sobretudo os do Cancioneiro Geral que aludem aos momos cortesãos; 3. cotejo de expressões que ligam riso e corpo sob o prisma da carnavalização. Assim, certas isotopias literárias ao serviço do humor, a história da (pré)teatralidade e a proposta de uma nova entrada no repertório lexicográfico galego-português são os pontos nucleares do presente estudo.

Información de financiación

Referencias bibliográficas

  • Alberti, Verena, “O riso, as paixões e as faculdades da alma”, Textos de História, 3, 1 (1995), págs. 5-25
  • Alvar, Carlos “Las poesías de Pero Garcia d’Ambroa”, Studi Mediolatini e Volgari, 32 (1986), págs. 5-112
  • Álvarez Pelliteiro, Ana María, “Aproximaciones al estudio del teatro medieval en España”, El Crotalón, 2 (1985), págs. 13-35.
  • Arias Freixedo, Xosé Bieito, Per arte de foder. Cantigas de escárnio de temática sexual, Berlin, Frank & Time, 2017.
  • Asensio, Eugenio, “De los momos cortesanos a los autos caballerescos de Gil Vicente”, en Estudios Portugueses, Paris, Fundação Calouste Gulbenkian, 1974, págs. 25-36.
  • Bakhtin, Mikhail, A cultura popular na Idade Média e no Renascimento: o contexto de François Rabelais, São Paulo, Hucitec / Brasília, Editora da UnB, 2000.
  • Bernardes, José Augusto Cardoso, Sátira e lirismo. Modelos de síntese no teatro de Gil Vicente, Coimbra, Universidade de Coimbra, 1996, págs. 66-90.
  • Bluteau, Raphael, Vocabulario Portuguez e Latino, vol. 5, Lisboa, Oficina de Pascoal da Sylva, 1716.
  • Botta, Patricia, “Las rúbricas en el Cancioneiro Geral de Resende II”, em Mercedes Pampín Barral e Carmen Parrilla García (coords.), Actas del IX Congreso Internacional de Asociación Hispânica de Literatura Medieval, vol. I, A Coruña, AHLM, 2005, págs. 489- 505.
  • Brasil, Reis (ed.), Crónica da Tomada de Ceuta, Lisboa, Europa-América, 1992.
  • Callón, Carlos, As relacións sexoafectivas intermasculinas e interfemininas no trobadorismo galego, tese de doutoramento, Universidade da Coruña, 2017.
  • Camões, José, Poesia de Garcia de Resende, Lisboa, Comissão Nacional para as Comemorações dos Descobrimentos Portugueses, 1999.
  • Corominas, Joan, e Pascual, José Antonio, Diccionario Crítico Etimológico Castellano e Hispánico, Gredos, Madrid, 1981.
  • Corral Díaz, Esther, “O vituperium feminino: a cualificación da peideira nas cantigas de escarnio”, em José Carlos Riberio Miranda (org.), En Doiro antr’o Porto e Gaia. Estudos de Literatura Medieval Ibérica, Porto, Estrategias Criativas, 2017, págs. 367-379.
  • Dias, Aida Fernanda (ed.), Cancioneiro Geral de Garcia de Resende, Maia, Imprensa Nacional-Casa da Moeda, 1998, 4 vols.
  • Ferreira, Manuel Pedro, “L’homme armé no Cancioneiro de Resende”, Revista da Faculdade de Ciências Sociais e Humanas, 16 (2005), págs. 259-268.
  • Ferreiro, Manuel; Martínez Pereiro, Carlos Paulo; Tato Fontaiña, Laura, Normas de edición para a poesia trovadoresca galego-portuguesa medieval. Guidelines for the Edition of Medieval Galician-Portuguese Troubadour Poetry, A Coruña, Servizo de Publicacións, 2007.
  • Gutiérrez Estévez, Manuel, “Una visión antropológica del carnaval”, em Javier Huerta Calvo (ed.), Formas carnavalescas en el arte y la literatura, Barcelona, Serbal, 1989, págs. 33-62.
  • Jordá Fabra, Tatiana, Hacia el actor profesional en el teatro peninsular del Renacimiento, tese de doutoramento, Universitat de Valência, 2015.
  • Keil, Johann Georg (ed.), Las comedias de d. Pedro Calderón de la Barca, t. 3, Leipzig, Brockhaus, 1829.
  • Lopes, Graça Viceira (coord.), Cantigas medievais galego-portuguesas [base de dados online], Lisboa, Instituto de Estudos Medievais, FCSH/NOVA, 2011, disponível em [Consulta 22/12/2019].
  • López Roncero, Victoriano, De bufones y pícaros: la risa en la novela picaresca, Madrid/ Frankfurt am Main, Iberoamericana / Vervuert, 2010, págs. 57-58.
  • López Salvá, Mercedes, “Medicina y pensamiento en el corpus hippocraticum”, Myrtia. Revista de filologia clásica, 6 (1991), págs. 29-48.
  • Lorenzo Gradín, Pilar, “Modelos épicos y artúricos en la lírica gallego-portuguesa”, em Marco Piccat e Laura Ramello (coords.), Epica e cavalleria nel Medioevo, Atti del Seminario internazionale, Alessandria, Edizioni dell’Orso, 2011.
  • Lorenzo Gradín, Pilar, “Teatralidad y teatro medievales en el occidente peninsular”, Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega y vasca, 4 (1994-1995), págs. 87-105.
  • Maleval, Maria do Amparo Tavares, O teatro medieval e seus congêneres em Santiago de Compostela (séculos XII-XIII), Niterói, Eduff [no prelo].
  • Manrique Frias, Gerardo, Los mitos clásicos en los dramas mitológicos de Calderón de la Barca. Estudio de sus referencias básicas: personajes y lugares, tese de doutoramento, Universidad Nacional de Educación a Distancia, Madrid, 2010.
  • Marcenaro, Simone, L’equivocatio nella lirica galego-portoghese medievale, Alessandria, Edizioni dell’Orso, 2010.
  • Marques, José, “Os Santos dos Caminhos Portugueses”, Revista da Faculdade de Letras, 7, 1 (2006), págs. 243-262.
  • Martínez Pereiro, Carlos Paulo, A indócil liberdade de nomear. Por volta da interpretatio nominis na literatura trovadoresca, A Coruña, Espiral Maior, 1999.
  • Mazo Karras, Ruth, e Murray, Jacqueline, “The Sexual Body”, em Linda Kalof (ed.), A Cultural History of the Human Body in the Medieval Age (500-1500), London, Bloomsbury, 2010, págs. 59-75.
  • Meyer-Lubke, Wilhelm, Romanisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg, Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung, 1935.
  • Morán Cabanas, Maria Isabel, Traje, gentileza e poesia. O campo semântico do moda e da vestimenta no Cancioneiro Geral, Lisboa, Estampa, 2002.
  • Morán Cabanas, Maria Isabel, Festa, teatralidade e escrita. Esboços teatrais no Cancioneiro Geral de Garcia de Resende, A Coruña, Biblioteca Arquivo Teatral Francisco Pillado- Mayor; Universidade da Coruña, 2003.
  • Morán Cabanas, Maria Isabel, “Riso e traje, uma combinação recorrente no Cancioneiro Geral”, em Elisa Nunes Esteves, Isabel Barros e Margarida Reffóis (coords.), O riso: teorizações, leituras, realizações, Lisboa, Caleidoscópio, 2015, págs 147-165.
  • Nodar Manso, Francisco, Teatro menor galaico-portugués (siglo XIII), Reichenberger, Kassel, 1990.
  • Oliveira, António Resende de, Depois do espectáculo trovadoresco. A estrutura dos cancioneiros peninsulares e as recolhas dos séculos XIII e XIV, Lisboa, Colibri, 1994.
  • Osório, Jerónimo, Da vida e feitos d´el-rei D. Manuel I, Porto, Livraria Civilização, 1944
  • Otero Piñeyro Maseda, Pablo S., e Garcia-Fernández, Miguel, “Los testamentos como fuente para la historia social de la nobleza. Un ejemplo metodológico: tres mandas de los Valladares del siglo XV”, Cuadernos de Estudios Gallegos, vol. 60, núm. 126 (2013), págs. 125-169.
  • Paz, Octavio, Conjunciones y disjunciones, Barcelona, Seix-Barral, 1991.
  • Ramos, Maria Ana, “Invoco el rrey Dom Denis... Pedro Homem e o Cancioneiro da Ajuda”, em Santiago Fortuño Llorénse e Tomàs Martínez Romero (eds.), Actas del VII Congrès de la Asociacion Hispanica de Literatura Medieval, vol. I, Castelló de la Plana, Universitat Jaume I, 1999, págs. 127-179.
  • Rivas, Aitor, “O que veer quiser, ai cavaleiro, / Maria Pérez, leve. Algum dinheiro: amor, dinero y género en las cantigas gallego-portuguesas”, em Inga Baumann e Slaven Waelti (eds.), Vom Liebespfand zur Singlebörse Über die ökonomische Rhetorik der Liebe, Berlin, Lit Verlag, 2019, págs. 59-87.
  • Rodrigues Lapa, Manuel (ed.), Cantigas d’escarnho e de mal dizer, Vigo, Galaxia, 1965.
  • Rodríguez, José Luís, “A mulher nos cancioneiros. Notas para um anti-retrato descortês”, en Aurora Marco López (coord.), Simpósio Internacional Muller e Cultura, Santiago de Compostela, Universidade, 1993, págs. 43-67.
  • Soerensen, Claudiana, “A carnavalização e o riso segundo Mikhail Bakhtin”, Travessias [revista electrónica], 5, 1 (2011), disponível em [Consulta 13/09/2019].
  • Sousa, António Caetano de, Provas da história genealógica da casa real portuguesa, vol. 1 [s. l.], Oficina Silviana da Academia Real, 1739, págs. 32-33.
  • Souto Cabo, José António, “Pedro Garcia de Ambroa e Pedro de Ambroa”, Revista de Literatura Medieval, 18 (2006), págs. 225-248.
  • Tavani, Giuseppe, “O cómico e o carnavalesco nas cantigas de escarnho e maldizer”, Boletim de Filologia. Homenagem ao Professor Rodrigues Lapa, 29 (1984), págs. 59-74.
  • Tocco, Valeria, Poesias e sentenças de D. Francisco de Portugal - 1º Conde de Vimioso, Lisboa, Comissão Nacional para as Comemorações dos Descobrimentos Portugueses, Lisboa, 1999.
  • Vieira, Yara Frateschi, “Retrato medieval da mulher: a bailarina com pés de porco”, Estudos Portugueses e Africanos, 1 (1983), págs. 95-110.
  • Vieira, Yara Frateschi, En cas dona Maior. Os trovadores e a corte señorial galega no século XIII, Laiovento, Santiago, 1999.
  • Víñez Sánchez, Antonia, El trovador Gonçal´Eanes Dovinhal. Estudio histórico y edición, Santiago de Compostela, Universidade de Santiago de Compostela, 2004 (Anexo de Verba, Anuario Galego de Filoloxía, 55).
  • Welsford, Enid, The Court Masque: a study in the relationship between poetry and the revels. Cambridge, University Press, 1927.
  • Zilli, Carmelo (ed.), Johan Baveca. Poesie, Bari, Adriatica Editrice, 1977.