Copia, marcas “anómalas” y eclosión del refrán en los testimonios de la lírica gallego-portuguesa (Cancioneiro da Ajuda, Lisboa)

  1. Arbor Aldea, Mariña 1
  1. 1 Universidade de Santiago de Compostela.
Revista:
Madrygal: Revista de estudios gallegos

ISSN: 1138-9664

Ano de publicación: 2020

Número: 23

Páxinas: 39-60

Tipo: Artigo

DOI: 10.5209/MADR.73065 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openAcceso aberto editor

Outras publicacións en: Madrygal: Revista de estudios gallegos

Resumo

The edition of the cantigas of the Cancioneiro da Ajuda (A) and the study of its subject matter and organization presents a problem when dealing with the poems with refrains: how this structural element is marked and identified during the process of copy. This paper analyses different passages that present anomalous markings (in some cases corrected in the margins, where technical notes have also been added), poems with refrains of dubious authorship and meaning, and their distribution in the manuscript. Our purpose is to verify how refrains work and which years mark their emergence, and if (and why) they appear in sections of the manuscript identified by previous scholarship as ‘conflict zones’ of the unstable copy process of a cancioneiro, areas copied after a certain moment using heterogeneous sources that did not pass the same review process as the materials of its first sections.

Referencias bibliográficas

  • A = Cancioneiro da Ajuda. Lisboa, Biblioteca do Palácio da Ajuda, Códice Reservado, sen cota, século XIIIex./XIVin [Ed. facsimilar: Fragmento do Nobiliário do Conde don Pedro. Cancioneiro da Ajuda. Edição fac-similada do códice existente na Biblioteca da Ajuda. Lisboa: Edições Távola Redonda / Instituto Português do Património Arquitectónico e Arqueológico / Biblioteca da Ajuda, 1994].
  • Arbor Aldea, Mariña (2004): “Editar Ajuda: principios teóricos para unha nova experiencia ecdótica”, en M. Brea (coord.), O Cancioneiro da Ajuda, cen anos despois. Actas do Congreso realizado pola Dirección Xeral de Promoción Cultural en Santiago de Compostela e na Illa de San Simón os días 25-28 de maio de 2004. Santiago de Compostela: Consellería de Cultura, Comunicación Social e Turismo, Xunta de Galicia, pp. 497-511.
  • Arbor Aldea, Mariña (2009a): “Escribir nas marxes, completar o texto: as notas ós versos do Cancioneiro da Ajuda”, en M. Brea (coord.), Pola melhor dona de quantas fez nostro Senhor. Homenaxe á Profesora Giulia Lanciani. Santiago de Compostela: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, pp. 49-72.
  • Arbor Aldea, Mariña (2009b): “Un códice de historia material compleja: el Cancioneiro da Ajuda”, Revista de Literatura Medieval 21, pp. 77-124.
  • Arbor Aldea, Mariña (2016 [2015]): Cancioneiro da Ajuda. Transcrición e notas. Washington, DC: Virtual Center for the Study of Galician-Portuguese Lyric, https://blogs.commons.georgetown.edu/cantigas/files/2013/05/ArborAldea-Ajuda-Intro-Final2.pdf.
  • Arbor Aldea, Mariña (2016): “El arte de la poesía y sus denominaciones técnicas. De la tradición provenzal a la castellana: la lírica gallego-portuguesa”, en F. Gómez Redondo (coord.), Historia de la métrica medieval castellana. San Millán de la Cogolla: Cilengua, pp. 940-993.
  • Arbor Aldea, Mariña (2017): “La tradición fluida: Pai Gomez Charinho”, en V. Dumanoir (ed.), De lagrymas fasiendo tinta… Memorias, identidades y territorios cancioneriles. Madrid: Casa de Velázquez, pp. 35-55.
  • Arbor Aldea, Mariña; Paolo Canettieri y Carlo Pulsoni (2004): “Le forme metriche del Cancioneiro da Ajuda”, en M. Brea (coord.), O Cancioneiro da Ajuda, cen anos despois. Actas do Congreso realizado pola Dirección Xeral de Promoción Cultural en Santiago de Compostela e na Illa de San Simón os días 25-28 de maio de 2004. Santiago de Compostela: Consellería de Cultura, Comunicación Social e Turismo, Xunta de Galicia, pp. 145-175.
  • Arias Freixedo, Xosé Bieito (2008): “Do paradigma como guía á tentación do paradigma”, en M. Ferreiro, C. P. Martínez Pereiro y L. Tato Fontaíña (eds.), A edición da Poesía Trobadoresca en Galiza. A Coruña: Baía Edicións, pp. 39-65.
  • Barberini, Fabio (2014): “Pois m’en tal coita ten Amor (A185)”, Cultura Neolatina 74, pp. 157-180.
  • Barbieri, Mario (1980): “Le poesie di Roy Paez de Ribela”, Studi Mediolatini e Volgari 27, pp. 7-104.
  • Beltran, Vicenç (1984): “De zéjeles y dansas: orígenes y formación de la estrofa con vuelta”, Revista de Filología Española 84/3-4, pp. 239-266.
  • Beltran, Vicenç (1985): “La balada provenzal en la poesía gallego-portuguesa”, en F. Carmona y F. J. Flores (eds.), La lengua y la literatura en tiempos de Alfonso X. Actas del Congreso Internacional. Murcia, 5-10 de marzo de 1983. Murcia: Universidad de Murcia, pp. 79-89.
  • Beltran, Vicenç (1995): A cantiga de amor. Vigo: Xerais.
  • Beltran, Vicenç (2007 [1984]): “Rondel y refram intercalar en la lírica galaico-portuguesa”, en Poética, poesía y sociedad en la lírica medieval (Verba. Anuario Galego de Filoloxía, Anexo 59). Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, pp. 231-245.
  • Bertolucci Pizzorusso, Valeria (1992 [1963]): As poesías de Martin Soares. Vigo: Galaxia.
  • Blasco, Pierre (1984): Les chansons de Pero Garcia Burgalês, troubadour galicien-portugais du XIIIe siècle. Paris: Fondation Calouste Gulbenkian / Centre Culturel Portugais.
  • Carter, Henry H. (2007 [1941]): Cancioneiro da Ajuda. Reimpressão da Edição Diplomática de Henry H. Carter (N. York-London, 1941). Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda.
  • Correia, Ângela (1992): O refran nos cancioneiros galego-portugueses (escrita e tipologia). Dissertação de Mestrado inédita. Lisboa: Universidade de Lisboa.
  • Correia, Ângela (1993): s.v. “Refram”, en G. Tavani y G. Lanciani (coords.), Dicionário da Literatura Medieval Galega e Portuguesa. Lisboa: Caminho, pp. 570-571.
  • Correia, Ângela(1998): “Do refrão de Meendinho à escrita dos refrães nos cancioneiros”, en Actas do Congreso O mar das cantigas. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, pp. 267-290.
  • Correia, Ângela (2001): As Cantigas de Amor de D. Joam Soares Coelho e o «Ciclo da “Ama”». Edição e Estudo. Dissertação de Doutoramento inédita. Lisboa: Universidade de Lisboa.
  • Correia, Ângela (2005): “Refrães sem autonomia rimática na lírica galego-portuguesa: um contra-modelo”, en A. S. Laranjinha y J. C. Ribeiro Miranda (orgs.), Actas do V Colóquio da Associação Hispânica de Literatura Medieval. Secção Portuguesa. Porto: Universidade do Porto, pp. 69-80.
  • D’Heur, Jean-Marie (1975): Recherches internes sur la lyrique amoureuse des troubadours galiciens-- portugais (XIIe-XIVe siècle): contribution à l’étude du «corpus des troubadours. Liège: Université de Liège.
  • Eirín García, Leticia (2012): “O refrán intercalar no cancioneiro dionisíaco”, en O. Rodríguez González, L. Carballo Piñeiro y B. Baltrusch (eds.), Novas achegas ao estudo da cultura galega II. Enfoques sociohistóricos e lingüístico-literarios. A Coruña: Universidade da Coruña, pp. 279-290.
  • Fernández Graña, Dulce María (2007): Edición crítica e estudo dos textos anónimos da lírica profana medieval galego-portuguesa. Tese de Doutoramento inédita. A Coruña: Universidade da Coruña, https://ruc.udc.es/dspace/handle/2183/5578 [consulta: 27/06/2020].
  • Fregonese, Roberta (2007): Joham Vaasquiz de Talaveyra. Poesie e tenzoni. Milano: Spolia.
  • González, Déborah (2009): “Unha aproximación ao estudo do paralelismo e o refrán na lírica galegoportuguesa”, en Brugnolo y F. Gambino (eds.), La lirica romanza del Medioevo. Storia, tradizioni, interpretazioni. Atti del VI convegno triennale della Società Italiana di Filologia Romanza. Padova: Unipress, vol. 2, pp. 509-530.
  • Lanciani, Giulia (1977): Il canzoniere di Fernan Velho. L’Aquila: Japadre Editore. Littera = Graça Videira Lopes; Manuel Pedro Ferreira et al. (2011-): Cantigas Medievais Galego Portuguesas
  • [base de dados online]. Lisboa: Instituto de Estudos Medievais, FCSH / NOVA, http://cantigas.fcsh.unl.pt [consulta: 23/06/2020].
  • MedDB = Mercedes Brea y Pilar Lorenzo Gradín (dirs.): Base de datos da Lírica Profana Galego--Portuguesa [base de datos en liña]. Versión 3.6. Santiago de Compostela: Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, http://www.cirp.gal/meddb [consulta: 22/06/2020].
  • Lopes, Graça Videira (2002): Cantigas de Escárnio e Maldizer dos Trovadores e Jograis Galego-Portugueses. Lisboa: Estampa.
  • Lopes, Graça Videira (ed. coord.) (2016): Cantigas medievais galego-portuguesas. Corpus integral profano. Lisboa: Biblioteca Nacional de Portugal / Instituto de Estudos Medievais / Centro de Estudos de Sociologia e Estética Musical, 2 vols.
  • Lorenzo Gradín, Pilar (2004): “Unidade e diversidade poéticas. As cantigas de refrán do Cancioneiro da Ajuda”, en M. Brea (coord.), O Cancioneiro da Ajuda, cen anos despois. Actas do Congreso realizado pola Dirección Xeral de Promoción Cultural en Santiago de Compostela e na Illa de San Simón os días 25-28 de maio de 2004. Santiago de Compostela: Consellería de Cultura, Comunicación Social e Turismo, Xunta de Galicia, pp. 225-242.
  • Lorenzo Gradín, Pilar (2008): Don Afonso Lopez de Baian. Cantigas. Alessandria: Edizioni dell’Orso.
  • Lorenzo Gradín, Pilar y Simone Marcenaro (2010): Il canzoniere del trovatore Roi Queimado. Alessandria: Edizioni dell’Orso.
  • Machado, Maria do Carmo Pereira (1981): As cantigas de amor e de amigo de Pero Gómez Barroso. Texto crítico e glossário. Dissertação de Mestrado inédita. Rio de Janeiro: Universidade Federal do Rio de Janeiro.
  • Marcenaro, Simone (2012): Pero Garcia Burgalés. Canzoniere. Poesie d’amore, d’amico e di scherno. Alessandria: Edizioni dell’Orso.
  • Michaëlis de Vasconcelos, Carolina (1990 [1904]): Cancioneiro da Ajuda. Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda, 2 vols.
  • Minervini, Vincenzo (1974): Le poesie di Ayras Carpancho. Napoli: s. l.
  • Nobiling, Oskar (2007 [1907]): As cantigas de D. Joan Garcia de Guilhade e estudos dispersos. Edição organizada por Yara Frateschi Vieira. Niterói: Editora da Universidade Federal Fluminense.
  • Nunes, José Joaquim (1919): “Don Pero Gomez Barroso, trovador português no século XIII”, Boletín de la Real Academia Gallega 130, pp. 265-268; 132, pp. 321-325; 133, pp. 7-10.
  • Oliveira, António Resende de (1994): Depois do espectáculo trovadoresco. A estrutura dos cancioneiros peninsulares e as recolhas dos séculos XIII e XIV. Lisboa: Colibri.
  • Nunes, José Joaquim (1995): Trobadores e xograres. Contexto histórico. Vigo: Xerais.
  • Nunes, José Joaquim (2001): O Trovador galego-português e o seu mundo. Lisboa: Notícias.
  • Panunzio, Saverio (1992 [1967]): Pero da Ponte. Poesías. Vigo: Galaxia.
  • Pedro, Susana Tavares (2016 [2004]): “Análise paleográfica das anotações marginais e finais no Cancioneiro da Ajuda” [relatorio presentado no Colóquio Cancioneiro da Ajuda (1904-2004). Lisboa, 11-13 de Novembro de 2004], https://www.academia.edu/865099/An%C3%A1lise_paleogr%C3%A1fica_das_anota%C3%A7%C3%B5es_marginais_e_finais_no_Cancioneiro_da_Ajuda.
  • Penafiel, André B. (2019): “Compilação dos cancioneiros galego‑portugueses primitivos”, Verba. Anuario Galego de Filoloxía 46, pp. 161-206.
  • Pousada Cruz, Miguel Á. (2013): O cancioneiro de Nuno Fernandez Torneol. Edición crítica (en formato impreso e electrónico) e estudo. Tese de Doutoramento inédita. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela.
  • Ramos, Maria Ana (1988): “Tradições gráficas nos manuscritos da lírica galego-portuguesa”, en D. Kremer (ed.), Actes du XVIIIe Congrès International de Linguistique et de Philologie Romanes, Université de Trèves (Trier) 1986. Tübingen: Max Niemeyer Verlag, vol. 1, pp. 37-48.
  • Ramos, Maria Ana(1994): “O Cancioneiro da Ajuda: História do Manuscrito, Descrição e Problemas”, en Fragmento do Nobiliário do Conde don Pedro. Cancioneiro da Ajuda. Edição fac-similada do códice existente na Biblioteca da Ajuda. Lisboa: Edições Távola Redonda / Instituto Português do Património Arquitectónico e Arqueológico / Biblioteca da Ajuda, pp. 27-47.
  • Ramos, Maria Ana (2008), O Cancioneiro da Ajuda: confecção e escrita. Dissertação de Doutoramento inédita. Lisboa: Universidade de Lisboa, 2 vols., https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/30596/1/O_CANCIONEIRO_DA_AJUDA_1.pdf.
  • Tavani, Giuseppe (1967): Repertorio metrico della lirica galego-portoghese. Roma: Edizioni dell’Ateneo.
  • Tavani, Giuseppe (2002): Trovadores e jograis. Introdução à poesia medieval galego-portuguesa. Lisboa: Caminho.
  • Tavani, Giuseppe(1988): “Elementos narrativos e dramáticos no cancioneiro de Johan Nunez Camanez”, en Ensaios Portugueses. Filologia e Linguística. Lisboa: Imprensa Nacional / Casa da Moeda, pp. 244-257.
  • UC = Manuel Ferreiro (dir.) (2018-): Universo Cantigas. Edición crítica da poesía medieval galego-portuguesa. A Coruña: Universidade da Coruña, http://universocantigas.gal [consulta: 23/06/2020].
  • Vallín, Gema (1996): Las cantigas de Pay Soarez de Taveirós. Alcalá de Henares: Universidad de Alcalá de Henares.