La lengua gallega en el espejo. Edición y estudio de seis villancicos gallegos cantados fuera de Galicia antes de 1650

  1. Álvarez, Rosario 1
  1. 1 Universidade de Santiago de Compostela, Instituto da Lingua Galega.
Revista:
Madrygal: Revista de estudios gallegos

ISSN: 1138-9664

Ano de publicación: 2017

Título do exemplar: Los estudios gallegos en tiempos de cambio y transformación: de Buenos Aires a Galicia

Número: 20

Páxinas: 25-39

Tipo: Artigo

DOI: 10.5209/MADR.56219 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openAcceso aberto editor

Outras publicacións en: Madrygal: Revista de estudios gallegos

Resumo

Transcribimos y estudiamos seis villancicos en lengua gallega cantados, y probablemente producidos, en territorios de lengua española o portuguesa antes de 1650 (Valladolid, Toledo, Sevilla, Jerez de la Frontera, Lisboa, México). Son villancicos no paródicos, en los que la lengua es el rasgo que mejor identifica a los hijos de Galicia, hombres y mujeres humildes que acuden a celebrar el nacimiento de otro gallego pobre, el niño que está llamado a ser su nuevo señor y su redentor. Son textos que presentan diversos grados de hibridación lingüística, debida a las características del sistema gallego coetáneo, a la adaptación a un público que habla español o portugués, a la transmisión textual o a un impulso hipercaracterizador. Nuestro objetivo, además del de contribuir al conocimiento de esta selección en concreto, es borrar la sospecha de falsificación arrojada injustamente sobre todo el amplio corpus de villancicos, sin distinción: el trabajo de edición filológica hace posible analizar la hibridación lingüística y separar los rasgos/textos imitativos de los auténticos rasgos/textos gallegos, establecer una cronología relativa entre variantes y su itinerario geográfico, e incrementar el conocimiento del gallego de este período, tan necesitado de nuevos datos y de nuevos textos. Al mismo tiempo, mostramos que, a través de los fenómenos más recurrentes (reales o fingidos), se puede obtener el conjunto de rasgos con los que, en otros territorios hispánicos, trazaban el retrato lingüístico de los gallegohablantes.

Referencias bibliográficas

  • ALGa I = Constantino García e Antón Santamarina (dirs.) (1990): Atlas Lingüístico Galego. I: Morfoloxía verbal. A Coruña: Fundación Barrié / Instituto da Lingua Galega, 2 tomos.
  • ALGa II = Constantino García e Antón Santamarina (dirs.) (1995): Atlas Lingüístico Galego. II: Morfolo¬xía non verbal. A Coruña: Fundación Barrié / Instituto da Lingua Galega.
  • Álvarez, Rosario (2007): “Autenticidade, imitación e parodia na lingua dos vilancicos en galego do século XVII”, en H. González Fernández e Mª X. Lama López (eds.). Actas do VII Congreso Internacional AIEG: Mulleres en Galicia. Galicia e os outros pobos da Península. Sada: Ediciós do Castro / AIEG / Filoloxía Galega (Universitat de Barcelona), pp. 703-719.
  • Álvarez, Rosario (2009): “A lingua dos galegos en textos portugueses dos séculos XVI-XIX”, en G. Rei-Doval (ed.), A lingüística galega desde alén mar. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Composte¬la, pp. 295-317.
  • Álvarez, Rosario e Ernesto González Seoane (2016): “Iluminar los Séculos Escuros: Gondomar, un corpus para el estudio del gallego en la Edad Moderna”, en J. Kabatek (ed.), Lingüística de corpus y lingüística histórica iberorrománica. Berlín: Walter de Gruyter, pp. 117-138.
  • Barbosa, Francisco (1968): Villancicos que se cantaron en la Iglesia Parroquial del Señor San Miguel, en los maitines de la Navidad de Nuestro Señor Iesu Christo, este año de 1649. Cieza: Antonio Pérez y Gómez, imp. [reprodución facsimilar da edición de Xerez de la Frontera, 1650].
  • Bengoechea Izaguirre, Ismael (ed.) (1995): Poemas del Carmelo en la Biblioteca Colombina (siglos XVI-XVII). Sevilla: Miriam.
  • Buezo Canalejo, Catalina (1992): “La figura del gallego en los villancicos toledanos de los siglos XVII y XVIII”, en R. Lorenzo (ed.), Actas do XIX Congreso Internacional de Lingüística e Filoloxía Románi¬cas. A Coruña: Fundación Barrié, vol. VI, pp. 417-447.
  • Carvalho Calero, Ricardo (1978): “Testemunhos gráficos do galego decer «dizer»”, Verba. Anuario galego de filoloxía 5, pp. 101-112 (http://hdl.handle.net/10347/3540).
  • Carvalho Calero, Ricardo (1980): “Novos testemunhos gráficos do galego decer «dizer»”, Verba. Anuario galego de filoloxía 7, pp. 203-207 (http://hdl.handle.net/10347/4838).
  • CLP = Telmo Verdelho (dir.): Corpus Lexicográfico do Português. Aveiro / Lisboa: Universidade de Aveiro / CLUL (http://clp.dlc.ua.pt/Inicio.aspx).
  • CORDE = Real Academia Española: Banco de datos (CORDE). Corpus diacrónico del español (http:// www.rae.es).
  • Coro de la Catedral de México (s.d.): Villancicos de la Colonia. Director: Guillermo López Nava. México: Colección Clásicos Mexicanos [CD].
  • Corominas, Joan e José Antonio Pascual (1991): Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico. Madrid: Gredos, 6 vols.
  • Damasceno, Darcy (1970): Vilancicos seiscentistas. Rio de Janeiro: Biblioteca Nacional.
  • Dávila Corona, Rosa Mª; Montserrat Duran Pujol e Máximo García Fernández (2004): Diccionario históri¬co de telas y tejidos. Castellano-catalán. [Valladolid]: Junta de Castilla y León.
  • DdD = Antón Santamarina (ed.): Dicionario de dicionarios. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega (http://sli.uvigo.es/DdD).
  • DDGM: Ernesto X. González Seoane (dir.) (2006): Dicionario de Dicionarios do Galego Medieval (Anexo 57 de Verba. Anuario galego de filoloxía). Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Com¬postela (http://sli.uvigo.es/DDGM/).
  • Dias, Ana Paula Veloso Pratas (2013): A variação ou ~ oi em Portugal continental. Tese de mestrado. Lis¬boa: Universidade de Lisboa. (http://hdl.handle.net/10451/10138).
  • DRAG = Real Academia Galega: Dicionario da Real Academia Galega. A Coruña: Real Academia Galega (http://academia.gal/dicionario#inicio.do).
  • García de la Concha, Víctor e Ana María Álvarez Pellitero (eds.) (1982): Libro de romances y coplas del Carmelo de Valladolid (c. 1590-1609). Salamanca: Consejo General de Castilla y León, Servicio de Publicaciones.
  • Hatherly, Ana et al. (2005): História e antologia da literatura portuguesa. Século XVII. Lisboa: Fundação Calouste Gulbenkian.
  • Houaiss, Antônio et al. (2001): Dicionário Houaiss da língua portuguesa. Rio de Janeiro: Objetiva (versión electrónica).
  • Lapa, [Manuel] Rodrigues (1930): Os vilancicos. O vilancico galego nos séculos XVII e XVIII. Lisboa: ed. do autor.
  • León Marchante, Manuel de (1733): Obras poeticas posthumas que a diversos assumptos escrivió el maestro don Manuel de Leon Marchante. Madrid: Gabriel del Barrio.
  • Maia, Clarinda de Azevedo (1986): História do galego-português. Estado linguístico da Galiza e do No¬roeste de Portugal desde o século XIII ao século XVI (com referência à situação do galego moderno). Coimbra: Instituto Nacional de Investigacão Cientifica.
  • NTLLE = Real Academia Española: Nuevo tesoro lexicográfico de la lengua española. Madrid: Real Aca¬demia Española (http://buscon.rae.es/NTLLE/SrvltGUILoginNTLLE).
  • Pensado, José Luis (1985): El gallego, Galicia y los gallegos a través de los tiempos (Ensayos). A Coruña: La Voz de Galicia.
  • Rey Sánchez, Generosa (2010): Lenguas y dialectos hispánicos en los villancicos del Siglo de Oro. Edición de villancicos españoles del siglo xvii (1621-1700). Tese de doutoramento. Salamanca: Universidad de Salamanca (http://hdl.handle.net/10366/76518).
  • Ricón, Amado (1977): “Feixe de vilancetes galegos apañados nos fondos da Hispanic Society of America de Nova Iorque”, en Grial 58, pp. 455-479.
  • Sarmiento, Martín (1970): Colección de voces y frases gallegas. Edición y estudio por J. L. Pensado. Sa-lamanca: Universidad de Salamanca.
  • Sarmiento, Martín (2002): Coloquio en mil duascentas coplas galegas. Facsímile do orixinal autógrafo. Santia¬go de Compostela: Consello da Cultura Galega (http://consellodacultura.gal/mediateca/documento. php?id=316).
  • Stevenson, Robert Murrell (1974): Christmas music from baroque Mexico. Berkeley / Los Angeles / Lon-don: University of California Press.
  • TLPGP = Rosario Álvarez (coord.): Tesouro do léxico patrimonial galego e portugués. Santiago de Com¬postela: Instituto da Lingua Galega (http://ilg.usc.gal/Tesouro).
  • TMILG = Xavier Varela Barreiro (dir.) (2004-): Tesouro medieval informatizado da lingua galega. Santia¬go de Compostela: Instituto da Lingua Galega (http://ilg.usc.gal/tmilg).