Las sendas de la memoria. Sentido, espacio y reutilización de las estatuas-menhir en el noroeste de la Penìnsula Iberica

  1. Fábrega Álvarez, Pastor
  2. Fonte, João
  3. González García, Francisco Javier
Revista:
Trabajos de Prehistoria

ISSN: 0082-5638

Ano de publicación: 2011

Volume: 68

Número: 2

Páxinas: 313-330

Tipo: Artigo

DOI: 10.3989/TP.2011.11072 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openAcceso aberto editor

Outras publicacións en: Trabajos de Prehistoria

Resumo

This paper discusses several interpretative proposals that have been published about the appearance, in the northwest of the Iberian Peninsula, of the so called menhir- statues. Initially we review the characterization of these monuments and we analyze the regularity that has led us to consider them as part of the same historic problem. Based on the study of territorial and landscape context we analyze the relationship between the location of the menhir-statues and mobility in the study area. The ultimate goal is to analyze the possible temporary survival of these monuments and to explore the processes of variations of meaning that could have been generated in relation to context changes and socio-cultural dynamics.

Referencias bibliográficas

  • Aldhouse Green, M. J. 1999: Pilgrims in stone. Stone images from the Gallo-Roman sanctuary of Fontes Sequanae. British Archaeological Reports, International Series 754, Archaeopress. Oxford.
  • Almagro-Gorbea, M. 1993: “Les stèles anthropomorphes de la Péninsule Ibérique”. En J. Briard yA. Duval (eds.): Les representations humaines du Néolithique à l’Âge du Fer. CNRS Éditions. París: 123-139.
  • Almeida, C. A. F. de y Jorge, V. O. 1979: “A estatuamenir de Faiôes (Chaves)”. Trabalhos do Grupo de Estudos Arqueológicos do Porto 2: 5-24.
  • Alves, L. B. y Reis, M. 2009: “No limiar das ‘artes’? - questões em torno da permeabilidade de fronteiras temporais e espaciais da arte rupestre de Trásos- Montes Ocidental”. En J. Fonte (coord.): Actas do Congresso Transfronteiriço de Arqueologia: um Património sem fronteiras (Montalegre). Revista Aquae Flaviae 41: 45-92.
  • Alves, L. B. y Reis, M. 2011: “Memoriais de pedra, símbolos de identidade. Duas novas peças escultóricas de Cervos (Montalegre, Vila Real)”. En R. Vilaça (ed.): Estelas e estátuas-menir: Da Pré à Protohistoria. IV Jornadas Raianas (Sabugal 2009): 187-216. Sabugal.
  • Aparicio Casado, B. 2002: A sociedade campesiña na mitoloxía popular galega. Universidad de Santiago de Compostela. Santiago de Compostela.
  • Arizaga Castro, A. y Ayán Vila, X. 2007: “Etnoarqueología del paisaje castreño: la segunda vida de los castros”. En F. J. González García (ed.): Los pueblos de la Galicia Céltica. Akal Editor. Madrid: 445-531.
  • Arizaga Castro, A.; Fábrega-Álvarez, P.; Ayán Vila, X. M. y Rodríguez Paz, A. 2006: “A apropiación simbólica da cultura material castrexa na paisaxe cultural dos Chaos de Amoeiro (Ourense, Galicia)”. Cuadernos de Estudios Gallegos LIII/119: 87-129.
  • Assmann, J. 1999: “Monothéisme et memoire. Le Moïse de Freud et la tradition biblique”. Annales. Histoires, Sciences Sociales 54/5: 1011-1026. Baptista, A. M. 1985: “A estátua-menir da Ermida”. O Arqueólogo Português Série IV, 3: 7-44.
  • Baptista, A. M.; Silva, A. C. F.; Parente, J. R. y Centeno, R. M. S. 1994: “A estátua-estela do Marco (Vreia de Jales, Vila Pouca de Aguiar)”. Portugalia, Nova Série XV: 147-150.
  • Bettencourt, A. 2005: “A estatuaria”. En J. M. Hidalgo Cuñarro (coord.): Arte e Cultura de Galicia e Norte de Portugal. Arqueoloxía 1. Nova Galicia Edicións S. L. Vigo: 166-177.
  • Blake, E. 1998: “Sardinia’s Nuraghi: four millennia of becoming”. World Archaeology 30/1: 59-71. http://dx.doi.org/10.1080/00438243.1998.9980397
  • Bonenfant, P.-P. y Guillaumet, J.-P. 1998: La Statuaire anthropomorphe du premier Age du Fer. Annales Litteraires de l’Université de Franche-Comté 667. Série Archéologie et Prehistoire 43. Edition de l’Université de Franche-Comté. Besançon. Bradley, R. 1998: “Ruined buildings, ruined stones: enclosures, tombs and natural places in the Neolithic of South-West England”. World Archaeology 30/1: 13-22. http://dx.doi.org/10.1080/00438243.1998.9980394
  • Bradley, R. 2002: The Past in Prehistoric Societies. Routledge. Londres-Nueva York.
  • Bueno Ramírez, P.; Balbín Behrmann, R. de y Barroso Bermejo, R. 2005a: “La estela armada de Soalar. Valle del Baztán (Navarra)”. Trabajos de Arqueología Navarra 18: 5-40.
  • Bueno Ramírez, P.; Balbín Behrmann, R. de y Barroso Bermejo, R. 2005b: “Hiérarchisation et métallurgie; statues armées dans la Péninsule Ibérique”. L’Anthropologie 109: 577-640.
  • Buxton, R. 2000: El imaginario griego. Los contextos de la mitología. Cambridge University Press. Madrid.
  • Calame, C. 1998: “Mûthos, logos et histoire. Usages du passé héroïque dans la rhétorique grecque”. L’Homme 38, 147: 127-149. http://dx.doi.org/10.3406/hom.1998.370508
  • Cardoso, M. 1942: “Uma notável peça de joalharia primitiva”. Anais da Faculdade de Ciências do Porto 27/2: 89-100.
  • Cardoso, M. 1944: “Novo achado de jóias pré-romanas”. Revista de Guimarães 54/1-2: 19-28.
  • Celestino Pérez, S. 2001: Estelas de guerrero y estelas diademadas. La precolonización y formación del mundo tartésico. Bellaterra. Barcelona.
  • Connerton, P. 1989: How societies remember. Cambridge University Press. Cambridge. http://dx.doi.org/10.1017/CBO9780511628061
  • Criado-Boado, F. 1993: “Visibilidad e interpretación del registro arqueológico”. Trabajos de Prehistoria 50: 39-56.
  • Criado-Boado, F. y Villoch Vázquez, V. 1998: “La monumentalización del paisaje: percepción y sentido original en el megalitismo de la Sierra de Barbanza (Galicia)”. Trabajos de Prehistoria 55 (1): 40-63. http://dx.doi.org/10.3989/tp.1998.v55.i1.317
  • Detienne, M. 1983: Los maestros de la verdad en la Grecia Arcaica. Taurus. Madrid.
  • Díaz-Guardamino Uribe, M. 2006: “Materialidad y acción social: el caso de las estelas decoradas y estatuas-menhir durante la Prehistoria peninsular”. Actas del VIII Congresso Internacional de Estelas Funerárias (Lisboa 2005). O Arqueólogo Português. Suplemento 3. Lisboa: 15-33.
  • Díaz-Guardamino Uribe, M. 2011: “Iconografía, lugares y relaciones sociales: reflexiones en torno a las estelas y estatuas-menhir atribuidas a la Edad del bronce en la Península Ibérica”. En R. Vilaça (ed.): Estelas e estátuas-menires: da Pré à Proto-história. Actas das IV Jornadas Raianas (Sabugal 2009): 63-88. Sabugal.
  • Dietler, M. 1998: “A tale of three sites: the monumentalization of celtic oppida and the politics of collective memory and identity”. World Archaeology 30/1: 72-89. http://dx.doi.org/10.1080/00438243.1998.9980398
  • Díez de Velasco, F. 1998: Termalismo y religión. La sacralización del agua termal en la Península Ibérica y el norte de África en el mundo Antiguo. ‘Ilu. Revista de Ciencias de las Religiones. Monografías 1. Universidad Complutense. Madrid.
  • Driscoll, S. T. 1998: “Picts and prehistory: cultural resource management in Early Medieval Scotland”. World Archaeology 30/1: 142-158. http://dx.doi.org/10.1080/00438243.1998.9980402
  • Duceppe-Lamarre, A. 2002: “Unité ou pluralité de la sculpture celtique hallstattienne et laténienne en pierre en Europe continentale du VIIe au Ier s. av. J.- C.”, “Chronique de Protohistoire européenne”. Documents d’archéologie méridionale 25: 285-318.
  • Fábrega-Álvarez, P. 2006: “Moving without destination. A theoretical, GIS-based determination of routes (optimal accumulation model of movement from a given origin)”. Archaeological Computing Newsletter 64: 7-12.
  • Fábrega-Álvarez, P.; Fonte, J. y González García, F. J. 2011: “Mobilidade e materialidade: uma aproximação à análise da localização das estátuas-menir transfronteiriças (Norte de Portugal e Sul da Galiza)”. En R. Vilaça (ed.): Estelas e estátuas-menires: da Pré à Proto-história. Actas das IV Jornadas Raianas (Sabugal 2009): 245-270.
  • Sabugal. Fariña Busto, F. 2002: Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense: “Peza do mes Setembro. Estatua-Menhir de Vilar de Santos”. http://www.musarqourense.xunta.es/wp-content/files_mf/pm_2002_09_gal.pdf (consulta 31-X-2011).
  • Fernández Ochoa, C. y Zarzalejos Prieto, M. 1994: “La estela de Chillón (Ciudad Real). Algunas consideraciones acerca de la funcionalidad de las ‘Estelas de Guerrero’ del Bronce Final y su reutilización en época romana”. En C. de la Casa (ed.): Actas del V Congreso Internacional de Estelas Funerarias (Soria 1993): 263-272. Soria.
  • Galán Domingo, E. 1993: Estelas, paisaje y territorio en el Bronce Final del SO de la Península Ibérica. Complutum extra 3. Universidad Complutense. Madrid.
  • García Sanjuán, L. 2005: “Las piedras de la memoria. La permanencia del megalitismo en el Suroeste de la Península Ibérica durante el II y el I milenios Ane”. Trabajos de Prehistoria 62 (1): 85-109.
  • García Sanjuán, L.; Garrido González, P. y Lozano Gómez, F. 2007: “Las piedras de la memoria (II). El uso en época romana de espacios y monumentos sagrados prehistóricos del Sur de la Península Ibérica”. Complutum 18: 109-130.
  • García Sanjuán, L.; Wheatley, D. W.; Fábrega-Álvarez, P.; Hernández Arnedo, M. J. y Polvorinos del Río, A. 2006: “Las estelas de guerrero de Almadén de la Plata (Sevilla). Morfología, tecnología y contexto”. Trabajos de Prehistoria 63 (2): 135-152.
  • Glowczewski, B. 2006: “Lugar sagrado”. En J. Servier (dir.): Diccionario crítico de Esoterismo II. Akal. Madrid: 978-979.
  • Gomes, M. V. 1997: “Estátuas-menires antropomórficas do Alto-Alentejo. Descobertas recentes e problemática”. Brigantium 10: 255-279.
  • González García, F. J. 2009a: “Repensando el pasado: cambio social e iconografía guerrera en la Edad del Hierro del Noroeste de la Península Ibérica”. En J. Fonte (coord.): Actas do Congresso Transfronteiriço de Arqueologia: um Património sem fronteiras (Montalegre). Revista Aquae Flaviae 41: 123-152.
  • González García, F. J. 2009b: “Between warriors and champions: warfare and social change in the later prehistory of the NW Iberian Peninsula”. Oxford Journal of Archaeology 28 (1): 59-76. http://dx.doi.org/10.1111/j.1468-0092.2008.00319.x
  • Gosden, C. y Lock, G. 1998: “Prehistoric Histories”. World Archaeology 30/1: 2-12. http://dx.doi.org/10.1080/00438243.1998.9980393
  • Harrison, R. J. 2004: Symbols and Warriors. Images of the European Bronze Age. Western Academic and Specialist Press Ltd. Westbury-on-Trym, Bristol.
  • Higuchi, T. 1988: The visual and spatial structure of landscapes. The MIT Press. Cambridge, Mass. London.
  • Hingley, R. 1996: “Ancestors and identity in the Later Prehistory of Atlantic Scotland: the reuse and reinvention of neolithic monuments and material culture”. World Archaeology 28/2: 231-243. http://dx.doi.org/10.1080/00438243.1996.9980343
  • Hingley, R. 2006. “The deposition of iron objects in Britain during the later prehistoric and Roman periods: contextual analysis and the significance of iron”. Britannia 37/1: 213-257. http://dx.doi.org/10.3815/000000006784016620
  • Hingley, R. 2009: “Esoteric Knowledge? Ancient Bronze Artefacts from Iron Age Contexts”. Proceedings of the Prehistoric Society 75: 143-165.
  • Holtorf, C. J. 1998: “The life-histories of megaliths in Mecklenburg-Vorpommern (Germany)”. World Archaeology 30/1: 23-38. http://dx.doi.org/10.1080/00438243.1998.9980395
  • Idoyaga Molina, A. 1998: “La interpretación nativa de la Historia. Análisis de dos relatos míticos de contacto”. Mitológicas 13: 7-18.
  • Jorge, S. O. 1986: Povoados da Pré-história Recente da Regiâo de Chaves: Vila Pouca de Aguiar (Trásos- Montes Ocidental). I (A-B) y II. Instituto de Arqueologia da Faculdade de Letras do Porto. Porto.
  • Jorge, S. O. 1999: “Bronze Age stelai and menhirs of the Iberian Peninsula: discourses of power”. En K. Demakopoulou, Ch. Eluère, J. Jensen, A. Jockenhövel y J.-P. Mohen (eds.): Gods and Heroes of the European Bronze Age. Thames and Hudson. Londres: 114-122.
  • Jorge, V. O. y Almeida, C. A. F. de 1980: “A Estatuamenir fálica de Chaves”. Trabalhos do Grupo de Estudos Arqueológicos do Porto 6: 5-24.
  • Jorge, V. O. y Jorge, S. O. 1983: “Nótula preliminar sobre uma nova estátua-menir do Norte de Portugal”. Arqueología 7: 44-47.
  • Jorge, V. O. y Jorge, S. O. 1990: “Statues-menhirs et steles du Nord du Portugal”. Revista da Faculdade de Letras: História Série II, 7: 299-313.
  • Küchler, S. 1993: “Landscape as Memory: the mapping of process and its representation in a Melane sian society”. En B. Bender (ed.): Landscapes. Politics and Perspectives. Berg Publishers. Oxford.
  • Leach, E. 1976: Sistemas políticos de la Alta Birmania. Anagrama. Barcelona.
  • Leach, E. 1989: A diversidade da Antropologia. Edições 70. Lisboa.
  • Lévi-Strauss, C. 1984: El pensamiento salvaje. FCE. México.
  • Llobera, M.; Fábrega-Álvarez, P. y Parcero-Oubiña, C. 2011. “Order in movement: a GIS approach to accessibility”. Journal of Archaeological Science 38: 843-851. http://dx.doi.org/10.1016/j.jas.2010.11.006
  • Lopes, A. B.; Silva, A. C. F.; Parente, J. R. y Centeno, R. M. S. 1994: “A Estátua-Estela do Marco (Vreia de Jales, Vila Pouca de Aguiar). Notícia preliminar”. Portugalia. Nova Série XV: 147-150.
  • Lorrio Alvarado, A. J. y Montero Ruiz, I. 2004: “Reutilización de sepulcros colectivos en el Sureste de la Península Ibérica: la colección Siret”. Trabajos de Prehistoria 61 (1): 99-116.
  • Lowenthal, D. 1998: El pasado es un país extraño. Akal. Madrid.
  • Martinón-Torres, M. 2001: Os monumentos megalíticos despois do megalitismo. Arqueoloxía e historia dos megalitos galegos a través das fontes escritas (s. VI-s. XIX). Concello de Valga, Dpto. de Cultura. Valga, Pontevedra.
  • Meijide Cameselle, G. 1988: Las espadas del Bronce Final en la Península Ibérica. Arqueohistórica 1. Universidade de Santiago de Compostela. Santiago de Compostela.
  • Newman, C. 1998: “Reflections on the making of a ‘Royal Site’ in Early Ireland”. World Archaeology 30/1: 127-141. http://dx.doi.org/10.1080/00438243.1998.9980401
  • Nixon, L. 2006: Making a landscape sacred. Outlying churches and icon stands in Sphkia, Southwestern Crete. Oxbow Books. Oxford.
  • Petts, D. 2002: “The reuse of prehistoric standing stones in Western Britain? A critical consideration of an aspect of early medieval monument reuse”. Oxford Journal of Archaeology 21 (2): 195-209. http://dx.doi.org/10.1111/1468-0092.00157
  • Polignac. F. de 1984: La naissance de la cité grecque. Cultes, espace et société VIIIe-VIIe siècles avant J.-C. Editions La Découverte. París. Portela Filgueiras, M. I. 1984: “Los Dioses Lares en la Hispania romana”. Lucentum 3: 153-180.
  • Queiroga, F. M. V. R. 2003: War and Castros. New approaches to the northwestern Portuguese Iron Age. British Archaeological Reports, International Series 1198, Archaeopress. Oxford.
  • Rivas Quintás, E. y Rodríguez Cruz, J. 2002: Terra das Frieiras. Diputación Provincial. Ourense.
  • Rocha, L. 2003: “O monumento megalítico da I Idade do Ferro do Monte da Terá (Pavia, Mora): sectores 1 e 2”. Revista Portuguesa de Arqueologia 6/1: 121-129.
  • Rodríguez Colmenero, A.; Ferrer Sierra, S. y Álvarez Asorey, R. D. 2004: Miliarios e outras inscricións viarias romanas do noroeste hispánico (Conventus Bracarense, Lucense e Asturicense). Col. Gran Formato, Consello da Cultura Galega. Santiago de Compostela.
  • Rodríguez Mayorgas, A. 2007: La memoria en Roma. Oralidad, escritura e historia en la Republica Romana. British Archaeological Reports, International Series 1641, Archaeopress. Oxford.
  • Romeuf, A.-M. 1986: “Les ex-voto en bois de Chamalières (Puy-de-Dome) et des Sources de la Seine (Côte-d’or): essai de comparaison”. Gallia 44/1: 65-89. http://dx.doi.org/10.3406/galia.1986.2853
  • Ruiz-Gálvez Priego, M. 1998: La Europa atlántica en la Edad del Bronce. Un viaje a las raíces de la Europa occidental. Crítica. Barcelona.
  • Ruiz-Gálvez Priego, M. y Galán Domingo, E. 1991: “Las estelas del SO como hitos de vías ganaderas y rutas comerciales”. Trabajos de Prehistoria 48: 257-273.
  • Sahlins, M. 2007: “Le retour de l’événement... à nouveau. Accompagné de quelques réflexions sur les débuts de la grande guerre fidjienne de 1843- 1855 entre los royaumes de Bau et Rewa”. En M. Sahlins: La découverte du vrai Sauvage et autres essais. Gallimard. París: 59-127.
  • Sanches, M. J. y Jorge, V. O. 1987: “A ‘Estatua-menir’ da Bouça (Mirandela)”. Arqueologia 16: 78-82.
  • Semple, S. 1998: “A fear of the past: the place or the prehistoric burial mound in the ideology of Middle and Later Anglo-Saxon England”. World Archaeology 30/1: 109-126.
  • Severi, C. 2007: Le principe de la chimère. Une anthropologie de la mémoire. Editions Rue d’Ulm Musée du quai Branly. París.
  • Silva, A. C.; Pinto, F.; Quintino, N. y Teixeira, V. 2006-2007: “Novos dados sobre o Urbanismo e História da cidade de Chaves”. Revista da Faculdade de Letras. Ciências e Técnicas do Património I série, V-VI: 549-565.
  • Stewart, P. J. y Strathern, A. 2003: Landscape, memory and history. Anthropological perspectives. Pluto Press. London-Sterling (Virginia).
  • Taboada Cid, M. 1988-1989: “Estela funeraria do Muiño de San Pedro (Verín)”. Boletín Auriense 18: 79-93.
  • Taboada Chivite, J. 1975: “La encrucijada en el folklore de Galicia”. Boletín Auriense V: 101-112.
  • Vansina, J. 1965: Oral tradition. A study in Historical Methodology. Aldine Publishing. Chicago.
  • Van Dyke, R. y Alcok, S. E. 2003: “Archaeologies of memory: an introduction”. En R. Van Dyke y S. E. Alcok (eds.): Archaeologies of memory. Blackwell Publishers. Oxford: 1-13.
  • Wells, P. S. 2008: Image and response in Early Europe. Duckworth. Londres.
  • Williams, H. 1998: “Monuments and the past in Early Anglo-Saxon England”. World Archaeology 30/1: 90-108 http://dx.doi.org/10.1080/00438243.1998.9980399