Estilo de vida durante el priscilianismoaproximaciones bioarqueológicas

  1. Olalla López-Costas 1
  1. 1 Universidade de Santiago de Compostela
    info

    Universidade de Santiago de Compostela

    Santiago de Compostela, España

    ROR https://ror.org/030eybx10

Revista:
Gerión

ISSN: 0213-0181

Ano de publicación: 2021

Título do exemplar: Monográfico: Contextos del priscilianismo (Gallaecia, siglos IV-VI)

Volume: 39

Número: 2

Páxinas: 775-800

Tipo: Artigo

DOI: 10.5209/GERI.78127 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openAcceso aberto editor

Outras publicacións en: Gerión

Resumo

By analyzing bioarchaeological proxies –from evidence provided by peat records, plant and animal remains, to human skeletons– I aim to reconstruct the main features sketching lifestyle during Priscilianims (AD 4th to 6th centuries) as compared to the previous period by reviewing published literature. A sudden climate deterioration, increase in soil erosion, forest decline and a possible modification in diet, which became more dependent on marine resources and millets, are the main observed findings. Based on this information, I try to understand if some of these characteristics responded to, directly or indirectly, the new religious way of life in Nonwestern Iberia, or at least to understand better the everyday life of these societies.

Información de financiamento

Este trabajo fue redactado bajo la financiación del proyecto “Pollutio: Contaminación metálica ambiental en poblaciones de Hispania entre los siglos I al V a través de los restos óseos” - Plan Nacional Retos JIN 2019 (PID2019-111683RJ-I00) Ministerio de Ciencia e Innovación. Proyecto realizado con la Beca Leonardo a Investigadores y Creadores Culturales 2020 de la Fundación BBVA.

Financiadores

Referencias bibliográficas

  • Aira Rodríguez, M. J. – Uzquiano Ollero, P. (1996): “Análisis polínico e identificación de carbones en necrópolis gallegas de época romana”, [en] A. Rodríguez Colmenero (coord.), Lucus Augusti I. El amanecer de una ciudad, A Coruña, 47-53.
  • Álvarez-Fernández, N. – Martínez Cortizas, A. – López-Costas, O. (2020): “Atmospheric Mercury Pollution Deciphered through Archaeological Bones”, Journal of Archaeological Science 119, 105-159 (https://doi.org/10.1016/j.jas.2020.105159).
  • Arce, J. (1995): “El catastrofismo de Hydacio y los camellos de la Gallaecia”, [en] A. Velázquez – E. Cerrillo – P. Mateos (eds.), Los últimos romanos de Lusitania (=Cuadernos Emeritenses 10), Mérida, 219-229.
  • Arce, J. (2013): Bárbaros y romanos en Hispania:(400-507 AD), Madrid.
  • Aufderheide, A. C. – Rodríguez-Martín, C. (1998): The Cambridge Encyclopedia of Human Paleopathology, Cambridge.
  • Badal, E. – Carrión, Y. – Macías, M. – Ntinou, M. (coords.), (2012): Wood and charcoal. Evidence for human and natural History (=Saguntum. Extra 13), Valencia.
  • Ballesteros-Arias, P. (2010): “La Arqueología Rural y la construcción de un paisaje agrario medieval: el caso de Galicia”, [en] H. Kirchner (ed.), Por una arqueología agraria: perspectivas de investigación sobre espacios de cultivo en las sociedades medievales hispánicas (=BAR International Series 2062), Oxford.
  • Bejea García, V. (2015): El marisqueo en el noroeste de la Península Ibérica durante la Edad del Hierro y la época Romana, Tesis doctoral, Universidad de León.
  • Bindler, R. (2011): “Contaminated Lead Environments of Man: Reviewing the Lead Isotopic Evidence in Sediments, Peat, and Soils for the Temporal and Spatial Patterns of Atmospheric Lead Pollution in Sweden”, Environmental Geochemistry and Health 33, 311-329 (https://doi.org/10.1007/s10653-011-9381-7).
  • Blanco Freijeiro, A. – Fusté Ara, M. E. – García Alén, A. (1967): “La necrópolis galaico-romana de La Lanzada (Noalla, Pontevedra), II”, Cuadernos de Estudios Gallegos 22, 5-23, 129-155.
  • Brown, P. R. L. (2012): El mundo en la Antigüedad tardía. De Marco Aurelio a Mahoma, Madrid.
  • Burgess, R. W. (1989): Hydatius: A Late Roman Chronicler in Post-Roman Spain. An Historiographical Study and New Critical Edition of the Chronicle, D. Phil. thesis, Oxford University.
  • Candelas Colodrón, C. (2004): Análisis de la figura de Hidacio de Chaves a través de los condicionantes socioeconómicos, políticos y culturales de la Gallaecia del siglo V: el Cronicón, Tesis doctoral, Universidade da Coruña.
  • Carrión Marco, Y. – Peña-Chocarro, L. – Sabato, D. – Checa Gómez, E. – López-Romero González de La Aleja, E. (2015): “Las plantas enterradas: historia del uso y abandono del pozo-depósito de la Tabacalera de Gijón”, [en] Fernández Ochoa – Orejas Saco del Valle – García Díaz – Gil Sendino (eds.), 2015, 210-225.
  • Carrión, Y. – Kaal, J. – López-Sáez, J. A – López-Merino, L. – Martínez Cortizas, A. (2010): “Holocene Vegetation Changes in NW Iberia Revealed by Anthracological and Palynological Records from a Colluvial Soil”, The Holocene 20, 53-66 (https://doi.org/10.1177/0959683609348849).
  • Costa Vaz, F. – Martín-Seijo, M. – Carneiro, S. – Tereso, J. P. (2016): “Waterlogged Plant Remains from the Roman Healing Spa of Aquae Flaviae (Chaves, Portugal): Utilitarian Objects, Timber, Fruits and Seeds”, Quaternary International 404, 86-103 (https://doi.org/10.1016/j.quaint.2015.09.063).
  • Costa Vaz, F. – Braga, C. – Tereso, J. P. – Oliveira, C. – Carretero, L. G. – Detry, C. – Marcos, B. – Fontes, L. – Martins, M. (2020): “Food for the Dead, Fuel for the Pyre: Symbolism and Function of Plant Remains in Provincial Roman Cremation Rituals in the Necropolis of Bracara Augusta (NW Iberia)”, Quaternary International 404, 86-103 (https://doi.org/10.1016/j.quaint.2020.08.054),
  • Chadwick, H. (1976): Priscillian of Avila. The Occult and the Charismatic in the Early Church, Oxford.
  • Díaz, P. C. (2000): “El reino suevo de Hispania y su sede en Bracara”, Memorias de la Real Academia de Buenas Letras de Barcelona 25, 403-423.
  • Escribano Paño, Mª V. (1996): “El priscilianismo y Gallaecia (ss. IV y V)”, [en] M. V. García Quintela (ed.), Las religiones en la historia de Galicia (=Sémata 7-8), Santiago, 251-294.
  • Fernández Mier, M. (1999): Génesis del territorio en la Edad Media. Arqueología del paisaje y evolución histórica en la montaña asturiana: El valle del río Pigüeña (=Universidad de Oviedo. Publicaciones del Departamento de Historia y Artes, Área de Historia Medieval 19), Oviedo.
  • Fernández Mier, M. (2013): “Arqueología agraria del norte peninsular: líneas de investigación sobre un paisaje multifuncional. El ejemplo de Asturias”, [en] A. García Porras (ed.), Arqueología de la producción en época medieval (=Nakla. Colección de Arqueología y Patrimonio 15), Granada, 408-432.
  • Fernández Ochoa, C. – Gil Sendino, F. – Salido Domínguez, J. (2015): “Estudio de los materiales arqueológicos”, [en] Fernández Ochoa – Orejas Saco del Valle – García Díaz – Gil Sendino (eds.), 2015, 126-157.
  • Fernández Ochoa, C. – Orejas Saco del Valle, A. – García Díaz, P. – Gil Sendino, F. (eds.), (2015): La Fábrica de Tabacos de Gijón: arquelogía e historia de un espacio milenario, Gijón.
  • Fernández Ochoa, C. – Salido Domínguez, J. – García Díaz, P. – Gil Sendino, F. (2015): “El uso de la madera en el periodo tardoantiguo: objetos de la vida cotidiana procedentes de la excavación de la Fábrica de Tabacos de Gijón (Asturias)”, Zephyrvs 76, 141-158 (https://doi.org/10.14201/10.14201/zephyrus201).
  • Fernández Rodríguez, C. (2003): Ganadería, caza y animales de compañía en la Galicia romana: estudio arqueozoológico (=Brigantium 15), A Coruña.
  • Fernández Rodríguez, C. – Fuertes Prieto, N. (2007): “La romanización del noroeste de la Península Ibérica y las modificaciones en la presencia, uso y consumo de los mamíferos”, [en] S. O. Jorge – A. M. S. Bettencourt – I. Figueiral (eds.), A concepção das paisagens e dos espaços na Arqueologia da Península Ibérica. Actas IV Congresso de Arqueologia Peninsular, Faro, 207-217.
  • Ferré Alvarez, M. D. C. (2003): Contribución al estudio de la arqueoictiofauna holocena en Galicia, Tesis doctoral, Universidade de Santiago de Compostela.
  • Ferro-Vázquez, C. – Martínez-Cortizas, A. – Nóvoa-Muñoz, J. C. – Ballesteros-Arias, P. – Criado-Boado, F. (2014): “1500 Years of Soil Use Reconstructed from the Chemical Properties of a Terraced Soil Sequence”, Quaternary International 346, 28-40 (https://doi.org/10.1016/j.quaint.2014.03.023).
  • Ferro Vázquez, M. C. – González Prieto, S. J. – Martínez Cortizas, A. – Criado-Boado, F. (2015): “Deciphering the Evolution of Agrarian Technologies during the Last 1600 Years Using the Isotopic Fingerprint (δ13C, δ15N) of a Polycyclic Terraced Soil”, Estudos do Quaternário APEQ 12, 39-53 (https://doi.org/10.30893/eq.v0i12.108).
  • González Gómez De Agüero, E. (2013): La ictiofauna de los yacimientos arqueológicos del noroeste de la Península Ibérica, Tesis doctoral, Universidad de León.
  • Grandal D’Anglade, A. – Serrulla Rech, F. – Tomas Botella, V. – Pérez-Rama, M. – Gómez, M. – Ramil Gonzalez, E. (2015): “Vida y muerte de dos mujeres de Brigantium (NW de Iberia) mediante isótopos estables y antropología forense”, Cadernos Laboratorio Xeolóxico de Laxe 38, 47-68.
  • Grau-Sologestoa, I. (2015): “Livestock Management in Spain from Roman to Post-Medieval Times: A Biometrical Analysis of Cattle, Sheep/Goat and Pig”, Journal of Archaeological Science 54, 123-134 (https://doi.org/10.1016/j.jas.2014.11.038).
  • Hakenbeck, S. – Mcmanus, E. – Geisler, H. – Grupe, G. – O’Connell, T. C. (2010): “Diet and Mobility in Early Medieval Bavaria: A Study of Carbon and Nitrogen Stable Isotopes”, American Journal of Physical Anthropology 143, 235-249 (https://doi.org/10.1002/ajpa.21309).
  • Harper, K. (2017): The fate of Rome: Climate, Disease, and the End of an Empire, Princeton.
  • Hong, S. – Candelone, J. P. – Patterson, C. C. – Boutron, C. F. (1996): “History of Ancient Copper Smelting Pollution During Roman and Medieval Times Recorded in Greenland Ice”, Science 272, 246-249 (https://doi.org/10.1126/science.272.5259.246).
  • Jalut, G. – Turu i Michels, V. – Dedoubat, J. J. – Otto, T. – Ezquerra, J. – Fontugne, M. – Belet, J. M. – Bonnet, L. – De Celis, A. G. – Redondo-Vega, J. M. – Vidal-Romaní, J. R. – Santos, L. (2010): “Palaeoenvironmental Studies in NW Iberia (Cantabrian range): Vegetation History and Synthetic Approach of the Last Deglaciation Phases in the Western Mediterranean”, Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 297, 330-350 (https://doi.org/10.1016/j.palaeo.2010.08.012).
  • Jordana, X. – Malgosa, A. (2004): “Variabilité morphométrique des populations historiques de la Péninsule Ibérique”, Antropo 7, 187-194.
  • Jordana, X. – Malgosa, A. – Casté, B. – Tornero, C. (2019): “Lost in Transition: The Dietary Shifts from Late Antiquity to the Early Middle Ages in the North Eastern Iberian Peninsula”, Archaeological and Anthropological Sciences 11, 3751-3763 (https://doi.org/10.1007/s12520-019-00777-9).
  • Kaal, J. – López-Costas, O. – Martínez Cortizas, A. (2016): “Diagenetic Effects on Pyrolysis Fingerprints of Extracted Collagen in Archaeological Human Bones from NW Spain, as Determined by Pyrolysis-GC-MS”, Journal of Archaeological Science 65, 1-10 (https://doi.org/10.1016/j.jas.2015.11.001).
  • Kaal, J. – Marco, Y. C. – Asouti, E. – Seijo, M. M. – Cortizas, A. M. – Casais, M. C. – Boado, F. C. (2011): “Long-term Deforestation in NW Spain: Linking the Holocene Fire History to Vegetation Change and Human Activities”, Quaternary Science Reviews 30, 161-175 (https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2010.10.006).
  • Kaal, J. – Martínez Cortizas, A. – Eckmeier, E. – Costa Casais, M. – Santos Estévez, M. – Criado Boado, F. (2008): “Holocene Fire History of Black Colluvial Soils Revealed by Pyrolysis-GC/MS: A Case Study from Campo Lameiro (NW Spain)”, Journal of Archaeological Science 35, 2133-2143 (https://doi.org/10.1016/j.jas.2008.01.013).
  • Kylander, M. E. – Weiss, D. J. – Martínez Cortizas, A. – Spiro, B. – Garcia-Sanchez, R. – Coles, B. J. (2005): “Refining the Pre-Industrial Atmospheric Pb Isotope Evolution Curve in Europe Using an 8000 Year Old Peat Core from NW Spain”, Earth and Planetary Science Letters 240, 467-485 (https://doi.org/10.1016/j.epsl.2005.09.024).
  • López-Costas, O. (2012): Antropología de los restos óseos humanos de Galicia: estudio de la población romano y medieval gallega , Tesis doctoral, Universidad de Granada.
  • López-Costas, O. (2015): “Taphonomy and Burial Context of the Roman/Post-Roman Funerary Areas (2nd to 6th Centuries AD) of A Lanzada, NW Spain”, Estudos do Quaternário APEQ 12, 55-67 (https://doi.org/10.30893/eq.v0i12.111)
  • López-Costas, O. – Alexander, M. (2019): “Paleodiet in the Iberian Peninsula: Exploring the Connections between Diet, Culture, Disease and Environment Using Isotopic and Osteoarchaeological Evidence”, Archaeological and Anthropological Sciences 11, 3653-3664 (https://doi.org/10.1007/s12520-019-00886-5).
  • López-Costas, O. – Castro, J. C. – Botella, M. C. – Núñez, M. (2007): “Estudio de la población medieval gallega”, [en] A. Martínez-Almagro (ed.), Diversidad Biológica y Salud Humana, Murcia, 535-539.
  • López-Costas, O. – Kylander, M. – Mattielli, N. – Álvarez-Fernández, N. – Pérez-Rodríguez, M. – Mighall, T. – Bindler, R. – Martínez Cortizas, A. (2020): “Human Bones Tell the Story of Atmospheric Mercury and Lead Exposure at the Edge of Roman World”, Science of the Total Environment 710, 136319 (https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2019.136319).
  • López-Costas, O. – Lantes-Suárez, Ó. – Martínez Cortizas, A. (2016): “Chemical Compositional Changes in Archaeological Human Bones Due to Diagenesis: Type of Bone vs Soil Environment”, Journal of Archaeological Science 67, 43-51 (https://doi.org/10.1016/j.jas.2016.02.001).
  • López-Costas, O. – Müldner, G. (2016): “Fringes of the Empire: Diet and Cultural Change at the Roman to Post-Roman Transition in NW Iberia”, American Journal of Physical Anthropology 161, 141-154 (https://doi.org/10.1002/ajpa.23016).
  • López-Costas, O. – Müldner, G. (2019): “Boom and Bust at a Medieval Fishing Port: Dietary Preferences of Fishers and Artisan Families from Pontevedra (Galicia, NW Spain) during the Late Medieval and Early Modern Period”, Archaeological and Anthropological Sciences 11, 3717-3731 (https://doi.org/10.1007/s12520-018-0733-4).
  • López-Costas, O. – Müldner, G. – Martínez Cortizas, A. (2015): “Diet and Lifestyle in Bronze Age Northwest Spain: The Collective Burial of Cova do Santo”, Journal of Archaeological Science 55, 209-218 (https://doi.org/10.1016/j.jas.2015.01.009).
  • López-Costas, O. – Sánchez Pardo, J. C. (2016): “Antropología física, arqueología y desigualdad social en las necrópolis medievales de Galicia: hacia una visión de conjunto”, [en] Quirós Castillo (ed.), 2016, 43-62.
  • López-Merino, L. – Martínez Cortizas, A. – Reher, G. S. – López-Sáez, J. A. – Mighall, T. M. – Bindler, R. (2014): “Reconstructing the Impact of Human Activities in a NW Iberian Roman Mining Landscape for the Last 2500 Years”, Journal of Archaeological Science 50, 208-218 (https://doi.org/10.1016/j.jas.2014.07.016).
  • López-Merino, L. – Peña-Chocarro, L. – Ruiz-Alonso, M. – López-Sáez, J. A. – Sánchez-Palencia, F. J. (2010): “Beyond Nature: The Management of a Productive Cultural Landscape in Las Médulas Area (El Bierzo, León, Spain) during Pre-Roman and Roman Times”, Plant Biosystems 144, 909-923 (https://doi.org/10.1080/11263504.2010.491976).
  • López Barja de Quiroga, P. (1999): “El poder en la “Gallaecia” romana: Hidacio e Orosio”, [en] J. C. Bermejo Barrera (ed.), ¿Quen manda aquí? O poder na historia de Galicia. VII Semana Galega de Historia (=Asociación Galega de Historiadores 14), Santiago de Compostela, 61-72.
  • Martín Seijo, M. (2013): A xestión do bosque e do monte dende a Idade do Ferro a época romana no noroeste da península Ibérica: consumo de combustibles e produción de manufacturas en madeira, Tesis doctoral, Universidade de Santiago de Compostela.
  • Martín Seijo, M. (2019): “Madera y sal: estructuras y objetos de madera recuperados en las salinas romanas de O Areal (Vigo, Galicia)”, [en] Á. Morillo Cerdán – M. Heinrich Hermanns – J. Salido Domínguez (eds.), Ephemeral Archaeology: Products and Perishable Materials in the Archaeological Record of Roman Times, Mainz am Rhein, 179-192.
  • Martín Seijo, M. – Carrión Marco, Y. (2012): “Shaping Wood: Woodworking during the Iron Age and Roman Period in the Northwest of the Iberian Peninsula”, [en] Badal et alii (coords.), 2012, 135-144.
  • Martín-Seijo, M. – Vila, M. C. (2019): “Oak, Ash and Pine: The Role of Firewood in Funerary Rituals at the Roman Site of Reza Vella (Ourense, Spain)”, Archaeological and Anthropological Sciences 11, 1911-1926 (https://doi.org/10.1007/s12520-018-0641-7).
  • Martínez Cortizas, A. – García-Rodeja, E. – Pontevedra Pombal, X. – Nóvoa Muñoz, J. C. – Weiss, D. – Cheburkin, A. (2002): “Atmospheric Pb Deposition in Spain during the Last 4600 Years Recorded by Two Ombrotrophic Peat Bogs and Implications for the Use of Peat as Archive”, The Science of the Total Environment 292, 33-44 (https://doi.org/10.1016/s0048-9697(02)00031-1).
  • Martínez Cortizas, A. – García-Rodeja Gayoso, E. – Weiss, D. (2002): “Introduction. Peat Bog Archives of Atmospheric Metal Deposition”, The Science of the Total Environmen 292, 1-5 (https://doi.org/10.1016/s0048-9697(02)00024-4).
  • Martínez Cortizas, A. – Kaal, J. – Costa-Casais, M. (2009): “Human Activities and Holocene Environmental Change in NW Spain”, [en] J. Sánchez Díaz – S. Asins Velis (eds.), Control de la degradación de los suelos y cambio global. IV Simposio sobre control de la degradación de suelos y cambio global, Valencia, 193-208.
  • Martínez Cortizas, A. – López-Costas, O. – Orme, L. – Mighall, T. – Kylander, M. E. – Bindler, R. – Gallego Sala, Á. (2019): “Holocene Atmospheric Dust Deposition in NW Spain”, The Holocene 30, 507-518 (https://doi.org/10.1177/0959683619875193).
  • Martínez Cortizas, A. – López-Merino, L. – Bindler, R. – Mighall, T. – Kylander, M. (2013): “Atmospheric Pb Pollution in N Iberia during the Late Iron Age/Roman Times Reconstructed Using the High-Resolution Record of La Molina Mire (Asturias, Spain)”, Journal of Paleolimnology 50, 71-86 (https://doi.org/10.1007/s10933-013-9705-y).
  • Martínez Cortizas, A. – Mighall, T. – Pontevedra Pombal, X. – Nóvoa Muñoz, J. C. – Peiteado Varela, E. – Piñeiro Rebolo, R. (2005): “Linking Changes in Atmospheric Dust Deposition, Vegetation Change and Human Activities in Northwest Spain during the Last 5300 Years”, Holocene 15, 698-706 (https://doi.org/10.1191/0959683605hl834rp).
  • Martínez Cortizas, A. – Pérez Alberti, A. (1999): Atlas climático de Galicia, Santiago de Compostela
  • Martínez Cortizas, A. – Pontevedra-Pombal, X. – García-Rodeja, E. – Nóvoa-Muñoz, J. C. – Shotyk, W. (1999): “Mercury in a Spanish Peat Bog: Archive of Climate Change and Atmospheric Metal Deposition”, Science 284, 939-942 (https://doi.org/10.1126/science.284.5416.939).
  • Martínez-Cortizas, A. – Pontevedra-Pombal, X. – Nóvoa-Muñoz, J. – García-Rodeja, E. (1997): “Four Thousand Years of Atmospheric Pb, Cd and Zn Deposition Recorded by the Ombrotrophic Peat Bog of Penido Vello (Northwestern Spain)”, Water, Air, and Soil Pollution 100, 387-403 (https://doi.org/10.1023/A:1018312223189).
  • Menéndez Bueyes, L. R. (2013): Medicina, enfermedad y muerte en la España tardoantigua: un acercamiento histórico a las patologías de las poblaciones de la época tardorromana e hispanovisigoda (siglos IV-VIII), Salamanca.
  • Menéndez Bueyes, L. R. (2016): “Condiciones de vida y enfermedad en la Tardoantigüedad. Una aproximación desde la parte occidental del antiguo imperio romano”, [en] Quirós Castillo (ed.), 2016, 223-243.
  • Mighall, T. M. – Martínez Cortizas, A. – Biester, H. – Turner, S. E. (2006): “Proxy Climate and Vegetation Changes during the Last Five Millennia in NW Iberia: Pollen and Non-Pollen Palynomorph Data from Two Ombrotrophic Peat Bogs in the North Western Iberian Peninsula”, Review of Palaeobotany and Palynology 141, 203-223 (https://doi.org/10.1016/j.revpalbo.2006.03.013).
  • Muñoz Sobrino, C. – Ramil-Rego, P. – Gómez-Orellana, L. – Díaz Varela, R. A. (2005): “Palynological Data on Major Holocene Climatic Events in NW Iberia”, Boreas 34, 381-400 (https://doi.org/10.1111/j.1502-3885.2005.tb01108.x).
  • Muñoz Sobrino, C. – Ramil-Rego, P. – Rodríguez Guitián, M. (1997): “Upland Vegetation in the North-West Iberian Peninsula after the Last Glaciation: Forest History and Deforestation Dynamics”, Vegetation History and Archaeobotany 6, 215-233 (https://doi.org/10.1007/BF01370443).
  • Murozumi, M. – Chow, T. J. – Patterson, C. (1969): “Chemical Concentrations of Pollutant Lead Aerosols, Terrestrial Dusts and Sea Salts in Greenland and Antarctic Snow Strata”, Geochimica et Cosmochimica Acta 33, 1247-1294 (https://doi.org/10.1016/0016-7037(69)90045-3).
  • Olesti Vila, O. (2019): “¡Al basurero!: el tratamiento del cuerpo del esclavo romano y tardo-romano en algunos yacimientos rurales del N.E. peninsular”, [en] A. Gonzales (ed.), Praxis e ideologías de la Violencia. Para una anatomía de las sociedades patriarcales esclavistas desde la Antigüedad. XXXVIII coloquio del GIREA, Besançon, 429-455.
  • Oliva, M. – Ruiz-Fernández, J. – Barriendos, M. – Benito, G. – Cuadrat, J. M. – Domínguez-Castro, F. – García-Ruiz, J. M. – Giralt, S. – Gómez-Ortiz, A. – Hernández, A. – López-Costas, O. – López-Moreno, J. I. – López-Sáez, J. A. – Martínez-Cortizas, A. – Moreno, A. – Prohom, M. – Saz, M. A. – Serrano, E. – Tejedor, E. – Trigo, R. – Valero-Garcés, B. – Vicente-Serrano, S. M. (2018): “The Little Ice Age in Iberian Mountains”, Earth-Science Reviews 177, 175-208 (https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2017.11.010).
  • Peña-Chocarro, L. – Pérez- Jordà, G. – Alonso, N. – Antolín, F. – Teira-Brión, A. – Tereso, J. P. – Montes Moya, E. M. – López Reyes, D. (2019): “Roman and Medieval Crops in the Iberian Peninsula: A First Overview of Seeds and Fruits from Archaeological Sites”, Quaternary International 499, 49-66 (https://doi.org/10.1016/j.quaint.2017.09.037).
  • Piay Augusto, D. (2019): Prisciliano. Vida y muerte de un disidente en el amanecer del Imperio cristiano, Gijón.
  • Pontevedra-Pombal, X. – Mighall, T. M. – Nóvoa-Muñoz, J. C. – Peiteado-Varela, E. – Rodríguez-Racedo, J. – García-Rodeja, E. – Martínez-Cortizas, A. (2013): “Five Thousand Years of Atmospheric Ni, Zn, As, and Cd Deposition Recorded in Bogs from NW Iberia: Prehistoric and Historic Anthropogenic Contributions”, Journal of Archaeological Science 40, 764-777 (https://doi.org/10.1016/j.jas.2012.07.010).
  • Quirós Castillo, J. A. (ed.), (2016): Demografía, paleopatologías y desigualdad social en el noroeste peninsular en época medieval (=Universidad del País Vasco. Documentos de arqueología medieval 10), Bilbao.
  • Renberg, I. – Bindler, R. – Brännvall, M. L. (2001): “Using the Historical Atmospheric Lead-Deposition Record as a Chronological Marker in Sediment Deposits in Europe”, The Holocene 11, 511-516 (https://doi.org/10.1191/095968301680223468).
  • Requejo Pagés, O. (2015): “Ofrendas cerámicas de un contexto funerario de la segunda mitad del siglo IV hasta los inicios de la sexta centuria en el territorio astur transmontano: La Necrópolis de Paredes (Siero, Principado de Asturias)”, Ex Officina Hispana. Cuadernos de SECAH 2/1, 139-160.
  • Rodríguez, C. F. (2000): Los macromamíferos en los yacimientos arqueológicos del noroeste peninsular un estudio económico, Tesis doctoral, Universidade de Santiago de Compostela.
  • Rodríguez Martínez, R. M. – Aboal Fernández, R. – Castro Hierro, V. – Candela Cereijo, C. – Ayán Vila, J. M. (2011): “Una posible factoría prerromana en el noroeste. Primeras valoraciones de la intervención en el Campo de A Lanzada (Sanxenxo, Pontevedra)”, Férvedes 7, 159-168.
  • Santos, L. – Vidal Romani, J. R. – Jalut, G. (2000): “History of Vegetation during the Holocene in the Courel and Queixa Sierras, Galicia, Northwest Iberian Peninsula”, Journal of Quaternary Science 15, 621-632 (https://doi.org/10.1002/1099-1417(200009)15:6<621::AID-JQS524>3.0.CO;2-L).
  • Schellekens, J. – Buurman, P. – Fraga, I. – Martínez-Cortizas, A. (2011): “Holocene Vegetation and Hydrologic Changes Inferred from Molecular Vegetation Markers in Peat, Penido Vello (Galicia, Spain)”, Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 299, 56-69 (https://doi.org/10.1016/j.palaeo.2010.10.034).
  • Silva-Sánchez, N. – Martínez Cortizas, A. – López-Merino, L. (2014): “Linking Forest Cover, Soil Erosion and Mire Hydrology to Late-Holocene Human Activity and Climate in NW Spain”, The Holocene 24, 714-725 (https://doi.org/10.1177/0959683614526934).
  • Silva-Sánchez, N. – López-Costas, O. – Tallón-Armada, R. (2013): “Edafología, palinología y antropología física aplicadas a la arqueología ambiental”, Estudos do Quaternário APEQ 9, 1-14 (https://doi.org/10.30893/eq.v0i9.150).
  • Sobel, M. E. (2013): Lifestyle and social structure: Concepts, definitions, analyses, Amherst (https://doi.org/10.1016/C2013-0-11518-8).
  • Tallón-Armada, R. – Costa-Casais, M. – Blanco-Chao, R. – Taboada Rodríguez, T. – Martínez Cortizas, A. (2018): “Paleoenvironmental Reconstruction of an Urban Archaeological Site: The Roman Salt Mines of Vigo, Northwest Iberia”, Geoarchaeology 33, 112-126 (https://doi.org/10.1002/gea.21648).
  • Teira Brión, A. M. (2013): “Dentro y fuera del bosque. La gestión del Prunus avium/cerasus en época romana y medieval en el NW ibérico”, Arqueogazte 3, 99-115.
  • Teira Brión, A. M. (2019): Cambio e resiliencia na agricultura e xestión de recursos vexetais no NW da Península Ibérica (1000 ane–400 dne), Tesis doctoral, Universidade de Santiago de Compostela.
  • Teira Brión, A. M. – Martín Seijo, M. – De Lombera Hermida, A. – Fábregas Valcarce, R. – Rodríguez Álvarez, X. P. (2012): “Forest Resource Management during Roman and Medieval Cave Occupations in the Northwest of the Iberian Peninsula: Cova do Xato and Cova Eirós (Galicia, Spain)” [en] Badal et alii (coords.), 2012, 159-166.
  • Valenzuela-Lamas, S. – Detry, C. (2017): “Romanización y arqueozoología en el limes del Imperio. El caso de Lusitania entre la Edad del Hierro y el Bajo Imperio (ss. VIII a.C.-V d.C.)”, Archaeofauna 26, 39-51 (https://doi.org/10.15366/archaeofauna2017.26.003).
  • Varela López, T. A. (1974-75): Estudio antropológico de los restos óseos procedentes de necrópolis visigodas de la Península Ibérica, Tesis Doctoral (=Trabajos de Antropología 17), Madrid.
  • Zubiaurre Ibáñez, E. (2017): Estrategias de control y gestión de los paisajes mineros del noroeste de Hispania (siglos I-III d. C.), Tesis doctoral, Universidad Complutense de Madrid.