Del castro al puertola villa de Burela y los orígenes del poblamiento medieval del litoral cantábrico gallego

  1. Baliñas Pérez, Carlos 1
  2. González Paz, Carlos Andrés 2
  1. 1 Universidade de Santiago de Compostela
    info

    Universidade de Santiago de Compostela

    Santiago de Compostela, España

    ROR https://ror.org/030eybx10

  2. 2 Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento, Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC)
Revista:
En la España medieval

ISSN: 0214-3038 1988-2971

Ano de publicación: 2017

Número: 40

Páxinas: 375-407

Tipo: Artigo

DOI: 10.5209/ELEM.56094 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openAcceso aberto editor

Outras publicacións en: En la España medieval

Resumo

The main purpose of the article is to contribute a study focusing on the historic development of human occupation in the geographical area of Burela (Lugo) and, through case study observation, description and analysis, contribute to the advancement of knowledge about Medieval settlements on the Cantabrian coast of Galicia.

Referencias bibliográficas

  • Andrade Cernadas, José Miguel, “O “conde santo” Osorio Gutiérrez e as orixes do mosteiro de Lourenzá”, en Enrique Fernández Castiñeiras y Juan Manuel Monterroso Montero (dirs.), Opus Monasticorum II. Arte benedictina nos Camiños de Santiago, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 2006, pp. 315-324.
  • Aponte, Vasco de, Recuento de las casas antiguas del Reino de Galicia, ed. Manuel Cecilio Díaz y Díaz… [et al], Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1986.
  • Arias Vilas, Felipe, “A Mariña lucense na época galaico-romana: un poboamento e uns recursos diversificados”, Lucensia, XIII/27 (2003), pp. 261-276.
  • Atlas nautique de l’océan Atlantique Nord-Est, de la mer Méditerranée et de la mer Noire, Bibliothèque nationale de France (BNF), département des Cartes et plans, CPL GE DD-2779 (RES).
  • Avello Álvarez, José Luis, Las torres señoriales de la Baja Edad Media asturiana, León: Universidad de León, D.L. 1991.
  • Baliñas Pérez, Carlos, Do mito á realidade. A definición social e territorial de Galicia na Alta Idade Media (séculos VIII e IX), Santiago de Compostela: Fundación Universitaria de Cultura, 1992.
  • Baliñas Pérez, Carlos, Gallegos del año mil, A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1998.
  • Ballesteros-Arias, Paula y Blanco-Rotea, Rebeca, “Aldeas y espacios agrarios altomedievales en Galicia”, en Juan Antonio Quirós Castillo (ed.), The archaeology of early medieval villages in Europe, Bilbao: Universidad del País Vasco, D.L. 2009, pp. 115-135.
  • Balseiro García, Aurelia, El oro prerromano en la provincia de Lugo, Lugo: Diputación Provincial de Lugo, 1994.
  • Burela (Lugo), Suplemento del Boletín Informativo Lucus, 43 (1996).
  • Cal Pardo, Enrique, Mondoñedo -catedral, ciudad, obispado- en el siglo XVI. Catálogo-regesta de la documentación del siglo XVI del Archivo de la Catedral de Mondoñedo, [Santiago de Compostela]: Xunta de Galicia, 1992.
  • Cal Pardo, Enrique, (ed.), Colección diplomática medieval do arquivo da catedral de Mondoñedo, Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 1999.
  • Cal Pardo, Enrique, Episcopologio Mindoniense, Anexo XXVIII de Cuadernos de Estudios Gallegos, Santiago de Compostela: Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento, 2003.
  • Cal Pardo, Enrique, (ed.), Tumbos del archivo de la catedral de Mondoñedo. Calendarios, Lugo: Diputación Provincial de Lugo, 2005.
  • Cal Pardo, Enrique, (ed.), Tumbos de la catedral de Mondoñedo. Tumbo Pechado, Lugo: Diputación Provincial de Lugo, 2006.
  • Cal Pardo, Enrique, (ed.), Mondoñedo -catedral, cidade, bispado- na segunda metade do século XV, Lugo: Deputación de Lugo, 2015.
  • Canoura Quintana, Andrés, A pesca da balea en Galicia nos séculos XVI e XVII, [Santiago de Compostela]: Xunta de Galicia, D.L. 2002.
  • Carro Otero, José y Varela Ogando, María Luisa, “Estudio anatonomo-antropológico del esqueleto atribuido a D. Osorio Gutiérrez, el ‘conde santo’ de Villanueva de Lorenzana (Lugo)”, Cuadernos de Estudios Gallegos, XXXV/100 (1984-1985), pp. 79-114.
  • Christys, Ann, Vikings in the South. Voyages to Iberia and the Mediterranean, Londres: Bloomsbury, 2015.
  • Concello de Burela, Plan Xeral de Ordenación Municipal, 2014, catálogo patrimonial, fichas número 101, 102, 103, 104, 105 y 106. [En línea]. www.burela.org/ PXOM/index.htm. [Consulta: 15/10/2016].
  • Cordeiro Maañón, Luis, “Análisis de los asentamientos costeros en el sector oriental de la provincia de Lugo”, en Raquel Martínez Peñín y Gregoria Cavero Domínguez (eds.), Evolución de los espacios urbanos y sus territorios en el Noroeste de la Península Ibérica, León: Ediciones El Forastero, 2015, pp. 93-122.
  • Cortes de los antiguos reinos de León y de Castilla, ed. Real Academia de la Historia, Madrid: Imprenta y estereotipia de M. Rivadeneyra, 1861, t. 1º.
  • Crónicas Asturianas, eds. Juan Gil Fernández, José L[uis] Moralejo [Álvarez] y Juan I[gnacio] Ruiz de la Peña, Oviedo: Universidad de Oviedo, 1985.
  • CulturaGalega, “As xoias do tesouro dos Gil”, 2015. [En línea]. www.culturagalega. org/noticia.php?id=25118. [Consulta: 18/10/2016].
  • Erkoreka [Barrena], Anton, “A furore normanorum, libera nos Domine. Previkingos y vikingos asolando la costa vasca (siglos V-X)”, Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 5 (2006), pp. 15-31.
  • Fábrega Álvarez, Pastor, Poblamiento y territorio de la cultura castreña en la comarca de Ortegal, Cadernos de Arqueoloxía e Patrimonio 19, Santiago de Compostela: Universidad de Santiago de Compostela, 2004.
  • Fernández Ochoa, Carmen, “Materiales arqueológicos de “Los Castros” (Ribadeo, Lugo)”, en Homenaje al Prof. Martín Almagro Basch, Madrid: Ministerio de Cultura, 1983, 4 vols.
  • Fernández Ochoa, Carmen y Morillo Cerdán, Ángel, De Brigantium a Oiasso: una aproximación al estudio de los enclaves marítimos cantábricos en época romana, Madrid: Foro, D.L. 1994.
  • Fernández Ochoa, Carmen y Morillo Cerdán, Ángel, “La ruta marítima del Cantábrico en época romana”, Zephyrus, XLVI (1994), pp. 225-231.
  • Fernández Pintos, María Pilar, Sondeos valorativos en el Castro de O Campón (Burela, Lugo). Informe preliminar y propuesta de ampliación, 2004. Servizo de Arqueoloxía, Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, Xunta de Galicia.
  • Fernández Pintos, María Pilar, Segunda fase de excavación en el Castro de “O Campón”, acceso al puerto de Burela. Informe preliminar. Superficie de ampliación, 2004. Servizo de Arqueoloxía, Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, Xunta de Galicia.
  • Ferreiro Alemparte, Jaime, Arribadas de normandos y cruzados a las costas de la Península Ibérica, Madrid: Sociedad Española de Estudios Medievales, 1999.
  • Flor [Rodríguez], Germán, “Las rasas asturianas: ensayos de correlación y emplazamiento”, Trabajos de Geología, 13 (1983), pp. 65-81.
  • Flórez, Enrique, España Sagrada. Theatro geographico-historico de la Iglesia de España, 2ª edic., Madrid: Oficina de Pedro Marín, 1789, t. XVIII.
  • García Oro, José, “Viveiro y la familia de los Pardo de Cela”, Estudios Mindonienses, 4 (1988), pp. 151-232.
  • García Oro, José, Galicia en la Baja Edad Media. Iglesia, señorío y nobleza, 2ª edic., Noia [A Coruña]: Editorial Toxosoutos, 1999.
  • García Oro, José y Portela Silva, María José, “Osorios, Bolaños, Pardos y Ribadeneiras: las casas nobles lucenses, camino de la Modernidad”, Anuario Brigantino, 25 (2002), pp. 151-180.
  • García Oro, José y Romaní [Martínez], Miguel, “Viveiro en el siglo XVI. Estudio histórico y colección documental”, Estudios Mindonienses, 5 (1989), pp. 13-269.
  • Gómez Vila, Javier, Vías romanas de la actual provincia de Lugo, Santiago de Compostela: Universidad de Santiago de Compostela, 2005.
  • González Fernández, Alberto y Ricart Guillot, Susana, Prospección arqueológica del yacimiento de O Campón, Burela. Informe Valorativo. Memoria, 1999. Servizo de Arqueoloxía, Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, Xunta de Galicia.
  • González Muñoz, María del Carmen (transc. y ed.), Galicia en 1571: población y economía, Sada [A Coruña]: Ediciós do Castro, 1982.
  • González Paz, Carlos Andrés, La arquitectura militar medieval en la comarca lucense de A Mariña Central, Lugo: Universidad de Santiago de Compostela, 2004.
  • González Paz, Carlos Andrés, “Fortificaciones medievales en tierra de Viveiro”, Estudios Mindonienses, 21 (2005), pp. 585-629.
  • González Paz, Carlos Andrés, Osorio Gutiérrez, o “conde-santo” de Vilanova de Lourenzá, Lourenzá [Lugo]: Concello de Lourenzá, 2009.
  • González Paz, Carlos Andrés, “Catro exemplos de fortificacións altomedievais galegas do século X: Castellum de Aranga, Castellum Minei, Castellum Berreti e Castellum de Citofacta”, en Francisco Singul [Lorenzo] (dir.), Rudesindus. “San Rosendo. O seu tempo e o seu legado”, [Santiago de Compostela]: Xunta de Galicia, D.L. 2009, pp. 359- 368.
  • González Paz, Carlos Andrés, O bispado de Mondoñedo na Idade Media: territorio, comunidade e poder, Santiago de Compostela: Universidad de Santiago de Compostela, 2015.
  • González Soutelo, Silvia, El valor del agua en el mundo antiguo. Sistemas hidráulicos y aguas mineromedicinales en el contexto de la Galicia romana, A Coruña: Fundación Barrié, 2011.
  • González Soutelo, Silvia y Fernández Pintos, Pilar, “Los pavimentos romanos de teselas cerámicas: el ejemplo del yacimiento “O Campón” (Burela, Lugo)”, en Mosaicos romanos: fragmentos de cultura nas proximidades do Atlántico, Condeixa-a-Nova: Associação Portuguesa para o Estudo e Conservação do Mosaico Antigo, APECMA/AIEMA, 2015, pp. 322-329.
  • González Vázquez, Marta, El arzobispo de Santiago: una instancia de poder en la Edad Media (1150-1400), Sada [A Coruña]: Ediciós do Castro, 1996.
  • Gutiérrez González, José Avelino, Fortificaciones y feudalismo en el origen y formación del reino leonés (siglos IX-XIII), Valladolid: Universidad de Valladolid, D.L. 1995.
  • Gutiérrez González, José Avelino, (ed.), Peñaferruz (Gijón). El castillo de Curiel y su territorio, Gijón: Ayuntamiento de Gijón; VTP Editorial, 2003.
  • Gutiérrez González, José Avelino y Suárez Manjón, Patricia, “Castillos y fortalezas feudales en Asturias: metodología para su estudio”, Territorio, Sociedad y Poder, 2 (2007), pp. 5-36.
  • Gutiérrez González, José Avelino y Suárez Manjón, Patricia, “Castillos y fortificaciones feudales en Asturias”, en Excavaciones arqueológicas en Asturias 2003-2006, [Oviedo]: Gobierno del Principado de Asturias; Trabe, 2009, pp. 493-517.
  • Hernández, Francisco J. (ed.), Las rentas del rey. Sociedad y fisco en el reino castellano del siglo XIII, Madrid: Fundación Ramón Areces, 1993, 2 vols.
  • Historia Compostellana, ed. Emma Falque Rey, Tvrnholti: Typographi Brepols Editores Pontificii, 1988.
  • Hydace, Chronique, ed. y trad. Alain Tranoy, París: Les Éditions du Cerf, 1974, 2 vols.
  • López Alsina, Fernando, Introducción al fenómeno urbano medieval gallego, a través de tres ejemplos: Mondoñedo, Vivero y Ribadeo, [Santiago de Compostela]: Universidad de Santiago de Compostela, 1976.
  • López Ferreiro, Antonio, Historia de la Santa A. M. Iglesia de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela: Imp. y Enc. del Seminario Conciliar Central, 1904, t. VII.
  • López Sabatel, José Antonio, “La villa altomedieval gallega: núcleo de estructuración social y escenario de feudalización”, Social and Education History, 2/1 (2013), pp. 78-100.
  • López Sangil, José Luis y Vidán Torreira, Manuel (eds.), “Tumbo Viejo de Lugo (Transcripción completa)”, Estudios Mindonienses, 27 (2011), pp. 11-373.
  • Maciñeira y Pardo de Lama, Federico, Bares: puerto hispánico de la primitiva navegación occidental, Santiago de Compostela: Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos, 1947.
  • Madoz [Ibáñez], Pascual, Diccionario Geográfico-Estadístico-Histórico de España y sus posesiones de Ultramar, Madrid: Est. literario-tipográfico de P. Madoz y L. Sagasti, 1846, t. IV.
  • Marques, André Evangelista, O casal. Uma unidade de organização social do espaço no Entre-Douro-e-Lima (906-1200), Noia [A Coruña]: Editorial Toxosoutos, 2008.
  • Novo Güisán, José Miguel, “Las ruinas de la playa de Area (Viveiro, Lugo). Historiografía y mitología de un posible yacimiento arqueológico”, Estudios Mindonienses, 16 (2000), pp. 467-505.
  • Pallares Méndez, María del Carmen y Portela Silva, Ermelindo, “Aproximación al estudio de las explotaciones agrarias en Galicia en los siglos IX-XII”, en Universidad de Santiago de Compostela (ed.), Actas de las I Jornadas de Metodología Aplicada de las Ciencias Históricas. II. Historia Medieval, [Vigo]: Universidad de Santiago de Compostela, D.L. 1975, pp. 95-113.
  • Pallares Méndez, María del Carmen y Portela Silva, Ermelindo, “De la villa del siglo IX a la aldea del siglo XIII. Espacio agrario y feudalización en Galicia”, Asturiensia medievalia, 8 (1995-1996), pp. 47-69.
  • Pallares Méndez, María del Carmen y Portela Silva, Ermelindo, “El lugar de los campesinos. De repobladores a repoblados”, en Ana Rodríguez [López] (ed.), El lugar del campesino. En torno a la obra de Reyna Pastor, [Valencia; Madrid]: Universitat de València; CSIC, 2007.
  • Pallares Méndez, María del Carmen y Portela Silva, Ermelindo, “Para una lectura histórica del paisaje. La impronta medieval”, en Gerardo Pereira-Menaut y Ermelindo Portela Silva (eds.), El territorio en la historia de Galicia: organización y control, siglos I-XXI, Santiago de Compostela: Universidad de Santiago de Compostela, 2015, pp. 97-151.
  • Pardo Fernández, Noelia, “La Pasión de Cristo en la pintura gótica lucense. La obra del “Maestro de Mondoñedo”. Los murales de la iglesia de Santa María de Vila do Medio de Burela”, en José Antonio Rodríguez Mouriño (ed.), XXI Ruta Cicloturística del Románico Internacional, [Pontevedra]: Fundación Cultural Rutas del Románico, [2003], pp. 215-218.
  • Pardo de Guevara y Valdés, Eduardo, “Vellas e novas liñaxes en Galicia ó final da Idade Media. Unha visión panorámica / Viejos y nuevos linajes en Galicia al final de la Edad Media. Una visión panorámica”, en Galicia románica e gótica / Galicia románica y gótica, [Santiago de Compostela]: Xunta de Galicia; Deputación de Ourense; Concello de Ourense; Caixa Ourense, D.L. 1997, pp. 263-283.
  • Pardo de Guevara y Valdés, Eduardo, “Parentesco y nepotismo. Los arzobispos de Santiago y sus vínculos familiares. Siglos XIV-XV”, en Ramón Yzquierdo Perrín (ed.), Los coros de catedrales y monasterios: arte y liturgia, [A Coruña]: Fundación Pedro Barrié de la Maza, D.L. 2001, pp. 63-119.
  • Pena Domínguez, Ricardo, Burela, Lugo: [Asociación de Amas de Casa de Burela], 1985.
  • Pena Domínguez, Ricardo, Burela. Apuntes históricos y crónica del siglo XX, Lugo: Diputación Provincial de Lugo, D.L. 2004.
  • Pérez de Tudela y Velasco, María Isabel, “El castillo señorial. En su contexto histórico”, en Juan Antonio Barrio Barrio y José Vicente Cabezuelo Pliego (eds.), La fortaleza medieval. Realidad y símbolo, [Murcia]: Sociedad Española de Estudios Medievales; Ayuntamiento de Alicante; Universidad de Alicante; Fundación de Estudios Medievales Jaime II, 1998, pp. 163-176.
  • Pérez Losada, Fermín, Fernández Fernández, Adolfo y Vieito Covela, Santiago, “Toralla y las villas marítimas de la Gallaecia atlántica. Emplazamiento, arquitectura y función”, en Carmen Fernández Ochoa, Virginia García-Entero y Fernando Gil Sendino (eds.), Las villae tardorromanas en el occidente del Imperio: arquitectura y función, Gijón: Trea, 2008, pp. 481-493.
  • Portela Silva, Ermelindo y Pallares Méndez, María del Carmen, “Os mosteiros, protagonistas da colonización e do proceso de señorialización na Galicia medieval: o exemplo do mosteiro de Sobrado”, Estudis d’història agrària, 2 (1979), pp. 51-71.
  • Portela Silva, Ermelindo y Pallares Méndez, María del Carmen, “La villa, por dentro. Testimonios galaicos de los siglos X y XI”, Studia historica, Historia medieval, 16 (1998), pp. 13-43.
  • Presedo Garazo, Antonio, “Elite hidalga y poder señorial en Galicia: principales mecanismos de acceso (1480-1650)”, Studia historica, Historia moderna, 37 (2015), pp. 123-151.
  • Ramil González, Emilio, Historia de Cariño da prehistoria á etapa altomedieval: escavacións arqueolóxicas na comarca do Ortegal, Cariño [A Coruña]: Concello de Cariño, 1999.
  • Ramil González, Emilio, Inventario do patrimonio cultural do concello de Cariño: patrimonio arqueolóxico, etnográfico, histórico, Cariño [A Coruña]: Concello de Cariño, 1999.
  • Ramil González, Emilio, “Intervención arqueolóxica no Castro dos Prados, Espasante (Ortigueira, A Coruña)”, Brigantium, 12 (2000), pp. 175-178.
  • Ramil González, Emilio, “I Campaña de excavación arqueolóxica na Eirexa Vella-Bares (Mañón)”, Brigantium, 12 (2000), pp. 215-218.
  • Ramil González, Emilio y Picos Brage, Felipe, Escavación arqueolóxica e rehabilitación arquitectónica da capela de San Xiao de Trebo (Cariño-A Coruña), A Coruña: Deputación Provincial da Coruña, D.L. 2002.
  • Ramil González, Emilio… [et al.], “Villa romana de Bares: escavación arqueolóxica no xacemento Eirexa-Vella de Bares, Concello de Mañón (A Coruña). Campaña 1997”, Brigantium, 14 (2003), pp. 185-224.
  • Ramil Rego, Eduardo… [et al.], “El yacimiento de Punta do Castro (Reinante, Barreiros, Lugo): materiales de superficie y perspectivas”, Férvedes, 2 (1995), pp. 87-115.
  • Río Otero, Marco Antonio, “Burela: de aldea a cidade. Desenvolvemento urbano dunha vila costeira lucense”, Boletín do Museo Provincial de Lugo, 10 (2001- 2002), pp. 319-342.
  • Ríos Rodríguez, María Luz, “El casal medieval gallego: contribución al estudio de una unidad de poblamiento y explotación (siglos XI a XIII)”, El Museo de Pontevedra, XLIII (1989), pp. 109-128.
  • Rodríguez Colmenero, Antonio, Ferrer Sierra, Santiago y Álvarez Asorey, Rubén D., Miliarios e outras inscricións viarias romanas do Noroeste hispánico (conventos bracarense, lucense e asturicense), Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 2004.
  • Rodríguez Galdo, María Xosé, Señores y campesinos en Galicia. Siglos XIV-XVI, Santiago de Compostela: Pico Sacro, 1976.
  • Rodríguez González, Ángel, Las fortalezas de la mitra compostelana y los “irmandiños”. Pleito Tabera-Fonseca, [Santiago de Compostela]: Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1984, 2 vols.
  • Rodríguez González, Ángel y Rey Caiña, José Ángel (transc. y est.), “Tumbo de Lorenzana”, Estudios Mindonienses, 8 (1992), pp. 11-324.
  • Rodríguez Lestegás, Francisco, “A Galicia cantábrica: xeografía física”, en José Ramón Chantada Acosta… [et al.], Xeografía. A Galicia cantábrica, ártabra e fisterrá, t. XVIII del “Proxecto Galicia”, A Coruña: Hércules de Ediciones, D.L. 1996, pp. 20-65.
  • Rodríguez López, Carlos, Vázquez Varela, José Manuel y Camino Mayor, Jorge, “Concheros castreños y romanos del Cantábrico occidental (Asturias y Galicia)”, Gallaecia, 24 (2005), pp. 61-73.
  • Rodríguez Resino, Álvaro, Do Imperio Romano á Alta Idade Media. Arqueoloxía da tardoantigüidade en Galicia (séculos V-VIII), Noia [A Coruña]: Editorial Toxosoutos, 2005.
  • Romero Masiá, Ana María, “Asentamentos castrexos costeiros no norde de Galicia”, Gallaecia, 6 (1980), pp. 61-80.
  • Rubio Martínez, Amparo, “Los primeros vizcondes de Altamira en la villa de Viveiro: adquisición y pérdida de un señorío en el Reino de Galicia”, Cuadernos de Estudios Gallegos, LIX/125 (2012), pp. 95-114.
  • Saavedra Rivadeneyra y Aguiar Pardo de Figueroa, Fernando de, Memorial de la Casa de Saavedra, Granada: Imprenta Real de Francisco de Ochoa, 1674.
  • Sáez [Sánchez], Emilio, “Los ascendientes de San Rosendo: notas para el estudio de la monarquía astur-leonesa durante los siglos IX y X”, Hispania, 30 (1948), pp. 3-75 y 31 (1948), pp. 179-233.
  • Sánchez Pardo, José Carlos, “Los ataques vikingos y su influencia en la Galicia de los siglos IX-XI”, Anuario Brigantino, 33 (2010), pp. 60-75.
  • Sánchez Pardo, José Carlos, “Poblamiento rural tardorromano y altomedieval en Galicia (ss. V-X): una revisión arqueológica”, Archeologia Medievale, 37 (2010), pp. 285-306.
  • Sánchez Pardo, José Carlos, “Castros, castillos y otras fortificaciones en el paisaje sociopolítico de Galicia (siglos IV-XI)”, en Juan Antonio Quirós Castillo y José María Tejado Sebastián (eds.), Los castillos altomedievales en el noroeste de la Península Ibérica, Bilbao: Universidad del País Vasco, 2012, pp. 29-55.
  • Sánchez Pardo, José Carlos y Galbán Malagón, Carlos J[osé], “Fortificaciones de altura en el entorno de Santiago de Compostela. Hacia un primer análisis arqueológico comparativo”, Nailos. Estudios Interdisciplinares de Arqueología, 2 (2015), pp. 125-161.
  • Suárez Piñeiro, Ana María, “La explotación del mar en la Galicia romana: el ejemplo de las instalaciones de salazón”, Cuadernos de Estudios Gallegos, L/116 (2003), pp. 9-25.
  • Torres Sevilla-Quiñones de León, Margarita, Linajes nobiliarios en León y Castilla (siglos IX-XIII), Valladolid: Junta de Castilla y León, 1999.
  • Valdés Hansen, Felipe, “Origen y consolidación de la actividad ballenera en Galicia: los puertos de la Mariña Lucense en la Baja Edad Media”, en Manuel Alfonso Valín Valdés, Carlos Andrés González Paz y Juan Ramón Fernández Pacios (coords.), O Mariscal Pardo de Cela e o seu tempo, [Lugo]: Diputación Provincial de Lugo, 2006, pp. 441-475.
  • Valdés Hansen, Felipe, Los balleneros en Galicia (siglos XIII al XX), A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, 2010.
  • Vázquez Varela, José Manuel y Rodríguez López, Carlos, “Nuevos datos acerca de el aprovechamiento de los recursos marinos en los castros de la costa cantábrica gallega: el yacimiento de A Devesa (Ribadeo, Lugo)”, Boletín do Museo Provincial de Lugo, 8/1 (1997-1998), pp. 91-123.
  • Vázquez Varela, José Manuel y Rodríguez López, Carlos, “El aprovechamiento de los recursos marinos en la Prehistoria y la Antigüedad de Galicia”, Boletín do Museo Provincial de Lugo, 9 (1999-2000), pp. 335-365.
  • Vigo García, Abel, Protohistoria e Romanización na Mariña Lucense: un exemplo práctico, o Castro de Zoñán, Santiago de Compostela: Universidad de Santiago de Compostela, 2007.
  • Villaamil y Castro, José, “El mariscal Pardo de Cela”, Galicia Histórica, I/2 (1901), pp. 83-98.
  • Xunta de Galicia, Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, Servizo de Arqueoloxía, Inventario de xacementos arqueolóxicos, claves de identificación de los expedientes: GA27902001, GA27902002, GA27902003, GA27902004, GA27902005 y GA27902006.
  • Zolle [Betegón], Luis, “Transcripción”, en Felipe Pereda [Espeso] y Fernando Marías [Franco] (eds.), El Atlas del Rey Planeta. La «Descripción de España y de las costas y puertos de sus reinos» de Pedro Texeira (1634), 2ª edic., Hondarribia [Guipúzcoa]: Nerea, 2002, pp. 305-358.